कुछ नया करते है - भाग २: ट्रान्सिस्टरची गोष्ट

प्रस्तावना:

एका जूनच्या संध्याकाळी सॅनफ्रांसिस्कोच्या हॉटेल मध्ये एक गोपनीय मिटिंग सुरु होती. मीटिंग मधल्या आठही जणांनी एक डॉलरच्या नोटेवर एक एक करून सही केली आणि इतिहास रचला. या अष्टविनायकांनी ठरवलं की आपण आपली सध्याची कंपनी सोडायची आणि आपली नवीन कंपनी सुरु करायची.
.
Sounds familiar? पण ही गोष्ट १९५७ ची आहे. उस जमाने की स्टार्टअप स्टोरी... असं म्हणू. न्यू यॉर्क टाइम्सने नंतर या घटनेची नोंद "टॉप टेन डेज दॅट चेंज्ड दी हिस्टरी" म्हणून केलेली.
.
या आठ लोकांच्या पैकी कमीत कमी गॉर्डन मूर आणि रॉबर्ट नॉईस कदाचित माहिती असतील. गॉर्डन मूर म्हणजे तोच तो ज्याने नंतर मूर-लॉ बनवला (की जो अजूनही भारी आहे). आणि रॉबर्ट नॉईस म्हणजे तोच तो ज्याने (आणि गॉर्डनने) एका स्टार्टअपनं भागलं नाही म्हणून पुढे जाऊन अजून एक स्टार्टअप काढली - "इंटेल" नावाची.
तसा नॉईस नंतर गरजू होतकरू तरुणांना मार्गदर्शन करत असायचा. त्यातल्या एका स्टीव्हने काढलेली स्टार्टअप सुद्धा माहिती असेल - ऍपल नावाची.
.
१९५७ ला या आठ जणांनी "आज कुछ तुफानी करते है" म्हणत जी कंपनी बनवली, त्याचं नाव "फेअरचाईल्ड सेमीकंडक्टर्स". या कंपनीने सुद्धा इतिहास रचला. आज कुठलाही फोन किंवा कॉम्प्युटर किंवा इलेक्ट्रॉनिक्स गॅजेट उघडून बघितलं की आतमध्ये नखा एवढेसेच किंवा कधी कधी थोडे मोठे काळपट चपटे ठोकळे दिसतात. याना म्हणतात इंटिग्रेटेड सर्किट्स. यांच्यामुळे आपले गॅजेट्स लहानात लहान आणि हुशारात हुशार होऊ शकतात. तर "फेअरचाईल्ड सेमीकंडक्टर्स" या कंपनीने सर्व प्रथम इंटिग्रेटेड सर्किट्स हा प्रकार बनवून दाखवला आणि सगळ्यांच्या चक्कीत धूर आणला. पुढे या इंटिग्रेटेड सर्किट्सनी इलेक्ट्रॉनिक्स क्षेत्राचाच चेहरा मोहरा बदलून टाकला.
.
आणि हो... आज तंत्रज्ञान क्षेत्राचा खूप महत्वाचा भाग असलेली सिलीकॉन व्हॅली ही सुद्धा या आठ जणांनी सुरु केली. त्यात स्टीव्ह जॉब्स म्हणा, बिल गेट्स म्हणा, मार्क झुकरबर्ग म्हणा, हे सगळे खेळले बागडले.
.
या आठ जणांना "ट्रेचरस एट" म्हणून ओळखलं जातं.
.
***************************

नमनाला हे घडाभर तेल झालं. आता मूळ गोष्टीकडे येऊ. कारण ही गोष्ट ना रॉबर्ट नॉईसची, ना गॉर्डन मूरची, ना स्टीव्ह जॉब्स ची, ना सिलिकॉन व्हॅली ची, ना या ट्रेचरस एट ची.
.
ही गोष्ट या आठ जणांना एकत्र आणलेल्या एका बाबाची आहे. "सब चले पूरब तो हम चले पश्चिम" म्हणत या बाबाने जग ईस्ट कोस्टवर कंपन्या काढत होते तेव्हा वेस्ट कोस्टच्या कॅलिफोर्निया मध्ये जाऊन कंपनी काढला, आठ लै भारी इंजीनिअरना हुडकला, आणि एक कमाल प्रश्न सोडवायला दिला. त्याला अर्थातच अपेक्षित क्रांती करता आली नाही. कारण आठही जण, "आपला बॉस किती खडूस आहे" म्हणून सोडून गेले. पण... त्याचा पिच्चर तंभीभी बाकी होता मेरे दोस्त कारण या बाबाला पुढे १९५६ मध्ये नोबेल सुद्धा मिळालं! तर ही आजची गोष्ट.
.
तशी ही गोष्ट कुठूनही सुरु केली... तरी ड्रॅमॅटिकच वाटते. आपण सुरु करू १९४५ पासून. दुसऱ्या महायुद्धानंतर पासून. तेव्हा व्हॅक्युम ट्यूब वापरून इलेक्ट्रॉनिक्सच्या वस्तू बनायच्या. साहजिकच व्हॅक्युम ट्यूब हे प्रकरण त्या काळासाठी खूप कमाल असलं तरी खूप नाजूक होतं. यावर तोडगा काढण्यासाठी AT&T च्या बेल लॅबच्या मर्विन केली ने एक टीम बनवली. ही अतरंगी टीम म्हणजे आपल्या गोष्टीचे अमर, अकबर आणि अँथनी. या तिघांनी ट्रान्सिस्टर बनवायचं हे त्यांचं काम मनावर घ्यायचं होतं. हा ट्रान्सिस्टर व्हॅक्यूम ट्युबपेक्षा भरी तर असणारच होता, पण त्याने खूप लहान आणि कमी नाजूकसुद्धा असायचं होतं.
.
या कामासाठी एकत्र आलेल्या या तिघांच्यातला सगळ्यात बुड्ढा माणूस वॉल्टर ब्रॅटन - हा होता एक्सपेरीमेंटल फिजिसिस्ट. त्याला फिजीक्स कळायचं म्हणून तो काहीपण बनवू शकायचा. दुसरा होता जॉन बर्डीन - हा म्हणजे त्यांच्या काळाचा शेल्डन कूपर. थिअरॉटिकल फिजीसीस्ट. हा पंधराव्या वर्षीच कॉलेजमध्ये पोचलेला. आणि तिसरा विल्यम शॉकली. कमालीचा स्पर्धा वृत्ती असलेला वैज्ञानिक आणि तिघांच्यातला सगळ्यात धाकटा. पण धाकटा असला तरी शॉकलीने या टीम मध्ये यायच्या आधीपासूनच ट्रान्सिस्टरचा एक ढोबळ स्वरूपाचा आराखडा बनवलेला. हा ट्रान्सिस्टर बनवून आपण दुनियामें फेमस होणार असं शॉकलीचं स्वप्न होतं. पण त्याची कल्पना कागदावर जरी सॉलिड असली, तरी प्रत्यक्षात अजिबातच जमत नव्हती. शॉकलीचा हा आराखडा या त्रिकुटासाठी सुरुवात बनला.
.
काही काळानंतर, रक्त तरुण सळसळणारं म्हणत, शॉकली स्वतः वेगळं काम करायला लागला. म्हणाला मी अजून अलग नजरीयाने बघतो. इकडे ब्रॅटन आणि बर्डीन दोघे मिळून त्यांच्या पद्धतीने काम करतच होते. अधे मध्ये तिघे एकत्र यायचे. पण परत आपापल्या मार्गी जायचे. एक वर्ष गेलं तरी दाखवण्यासारखी प्रगती कोणाचीही नव्हती. आणि मग एके दिवशी, नसत्या उचापती करताना बर्डीनला युरेका मोमेन्ट मिळाली. त्यानं सगळं उपकरण काहीही कारण नसताना पाण्यात बुडवलं आणि अनपेक्षित रीत्या बरेच बरे परीणाम दिसले. पाण्यामुळे हे असं का झालं? हे शोधता शोधता ब्रॅटन आणि बर्डीन ला चक्क प्रत्यक्षात काम करणारा खरा खुरा पहिला ट्रांसिस्टर बनवायची युक्ती सापडली. आणि त्यांनी तो बनवला सुद्धा.
.
खुश होऊन त्यांनी आपला यार शॉकलीला फोन केला. पण मग "क्या सोचे थे? गब्बर खुस होगा? साबासी देगा?" वाली मोमेन्ट आली. शॉकली खुश झाला झाला म्हणेपर्यंत नंतर चिडला सुद्धा. कारण एकच... ट्रान्सिस्टरच्या शोधामध्ये शॉकलीला फेमस व्हायचं होतं की नै? पण आता त्याचं नाव पण लागणार नव्हतं असं त्याला वाटलं! या चिडचिडीमध्ये, सगळ्यांना सोडून शॉकली पुढे मग आपल्याच वनवास गेला. आपल्या आपल्या मठीत त्यानं काम सुरु ठेवलंच. आता बाजूला अमर अकबर.... आणि दुसऱ्या बाजूला त्यांचा अँथनी.
.
ब्रॅटन आणि बर्डीन ने बनवलेलं ट्रान्सिस्टरवालं उपकरण काम जरी करत असलं तरी ते बाहेरच्या जगात वापरण्यासाठी अजून योग्य नव्हतं. त्यात अजूनही खूप सुधारणा अपेक्षित होत्या. इथे शॉकली बाबाला संधी दिसली. त्याने त्याच्या पद्धतीने उत्तम सुधारणा केल्या आणि थेट बेल लॅबच्या वकिलांना गाठलं. म्हणाला, माझा शोध, माझी अक्कल. माझ्या नावावर पेटंट काढा. त्यात ना ब्रॅटन ना बर्डीन!
.
ब्रॅटन आणि बर्डीनला जेव्हा हे समजलं तेव्हा त्यांना मेरे साथ धोका हुआ है वाला फिल आला. तीन उत्तम आणि तल्लख बुद्धीच्या लोकांनी एकत्र येऊन भारी काहीतरी बनवलं खरं, पण नंतर आपसात खूपच राडा केला. तिघांच्या घाऊक गोंधळात, इकडे वकिलांनी वेगळीच कलाटणी दिली. त्यांनी कागदपत्रं तयार केली, त्याचा अभ्यास केल्यावर असं ठरवलं की या शोधावर खरं तर ब्रॅटन आणि बर्डीन यांचं नाव हवं. हे शॉकली साठी शॉकींग होतं!
.
अशा वेळी न कॉर्पोरेट कल्चर उत्तम असतं. त्यात कसला ड्रामा नसतो की भावना नसते. इकडे हे दिल आणि दर्द घेऊन बसलेले तिघे. आणि तिकडे "ट्रान्सिस्टर बनवायला जमलंय" हे एका कार्यक्रमात जाहीर पण करायला सज्ज झालेली AT&T. १९४८ ला हा कार्यक्रम झाला. एवढंच नाही, तर ब्रॅटन, बर्डीन आणि शॉकलीला एकत्र येऊन फोटो काढायला लावला. हा इथे दिलेला फोटो तोच तो. हा खूप ऐतिहासिक फोटो आहे. याच्या मागेही छोटी गोष्ट आहे की कसं शॉकली फोटो काढायच्या वेळी अचानक मधोमध येऊन बसला आणि भाव खाऊन गेला. वगैरे वगैरे.
.
***************************
एपिलोग:
ट्रांसिस्टर लै भारी हे आपल्याला आत्ता माहिती आहे म्हणून तेव्हाच्या या घटनेचं कौतुक. पण तेव्हा लोकांना अजूनही व्हॅक्युम ट्यूबमधेच जास्ती स्वारस्य वाटत होतं. टच स्क्रीन आला आणि तरीही लोकं बटणाचे फोन वापरायचे न? तसं. पण तेव्हा जपानमधल्या दोन इंजिनिअरना या शोधाचा पत्ता लागला. मॅगझीन वाचायचे हो. बॉम्ब मुळे देश उध्वस्त झालेला. त्याची नवी बांधणी सुरू होती. लोक नवनवी शक्कल लढवत होती. त्यात या दोघांना या छोट्या ट्रान्सिस्टरचं अप्रूप वाटलं. त्यांनी ट्रांसिस्टर वापरून छोटा, खिशात मावेल असा रेडीओ बनवला. रेडिओचं नाव नंतर ट्रान्सिस्टर असच पडलं.
आणि ही जी स्टार्टअप होती.. ती म्हणजे अर्थातच... सोनी.
.
इकडे ब्रॅटन, बर्डीन आणि शॉकली यांनी आपापल्या वाटा वेगळ्या केलेल्या. १९५१ ला बर्डीन ने बेल लॅब्स मधून टाटा बाय बाय केलं. शॉकलीची खडूस कीर्ती इतकी पसरली की त्याला बेल लॅब काय पण एकूणच ईस्ट कोस्ट वर कोणी काम करायला पार्टनर सापडेना.
.
पण फेमस होण्याचं स्वप्न अजूनही बाकी होतं. त्यानं इंटिग्रेटेड सर्किट बनवण्यासाठी आपली नवी कंपनी सुरु करायचं ठरवलं. या वेळी शॉकलीने आपला गाशा गुंडाळला, आणि तो वेस्ट कोस्ट वर पोचला. तिथे स्टॅनफोर्ड युनिव्हर्सिटी नव्या कंपनीना स्वस्तात जागा देत होती. तिथं शॉकलीला कोणी ओळखत सुद्धा नव्हतं. मग आपल्या चार्मने त्याने आठ उत्तमातले उत्तम इंजिनिअर शोधले... आणि त्यांना शॉकलीच्या भूतकाळाची कल्पना नसल्यामुळे, त्यांनीही भुलून बिनदिक्कत त्यात उडी मारली. पण या आठ जणांचा "भारावून जाणं" आणि नंतर "ये क्या कर दिया यार" म्हणाण्यापर्यंतचा प्रवास खूपच लवकर संपला
.
शॉकलीला काहीही म्हणा, पण त्यानं तयार केलेल्या सुरुवातीच्या आरखड्याचं महत्त्व कमी होत नाही. ब्रॅटन आणि बर्डीनने केलेले परिश्रम आणि त्यांना मिळालेलं यश, हे सुद्धा कमी मोलाचं होत नाही. ट्रांसिस्टरमुळे इलेक्ट्रॉनिक्स जगतात जी क्रांती झाली ती तर आता कायच सांगा!
या सगळ्याची नोंद घेत, १९५६ मध्ये, या तिघाही जणांना नोबेल पारीतोषक देण्यात आलं.
.
तळटीप: जॉन बर्डीनला नंतर १९७२ मध्ये दुसरं नोबेल सुद्धा मिळालं... सुपर कंडक्टीवीटी साठी.
.
ता.क. बरेच संदर्भ AT&T Tech channel मधले आहेत, बाकी विकीपीडिया आहेच, आणि "न्यू थिंकिंग" मधले बरेच संदर्भ. फोटो अमर अकबर अँथनी चा. 😛 आणि डावीकडे उभा असलेला मर्विन केली.

कुछ नया करते है - भाग १: कोणी वाफ दवडेल का वाफ

स्टीव्ह जॉब्स आणि स्टीव्ह वाझनियाक यांच्या जोडगोळीबद्दल कितींदा ऐकलंय. एकाला तंत्रज्ञान माहिती होतं, एकाला बिझनेस कळत होता. आणि मग नंतर त्यांनी सगळं जगच बदलून टाकलं. नै का? हे असं सांगितल्यावर, मला एकाने अडीच - तीनशे वर्षांपूर्वीच्या एका स्टीव्ह जॉब्स आणि स्टीव्ह वाझनियाक जोडीबद्दल सांगितलं. त्यांनीसुद्धा असंच जग कायमचं बदलून टाकलेलं!
.
गोष्टीची सुरुवात करू पाण्यानं भरलेल्या कोळश्याच्या खाणींनी. काल १७०० चा. आत्ताच्या इंग्लंड प्रमाणेच तेव्हाच्या इंग्लंडमध्येही बीन बादल बरसात हा भाग नवीन नव्हता. अशा पावसात एकदा पाणी खाणींच्या आतमध्ये शिरलं, की खाणींची वाट लागलीच. मग केवळ खाणीतून पाणी काढायला म्हणून लोकांची कुमक पाठवायला लागे. ही सगळी किरकिर सहाजिकच त्रासदायक होती. मग इथे एकाने शक्कल लढवली. पाणी गरम झालं की त्याची वाफ होते आणि ती वाफ वाटेत जे येईल त्याला ढकलत वरच्या दिशेने जाते, हे तोवर ज्ञात होतं. तर मग या बाबाने हे वाफेचं तत्व वापरून पहिलं वाफेचं इंजिन बनवलं. या इंजिनमुळे खाणीतून पाणी काढायला आता लोकांची गरज नव्हती. किरकिर कमी झाली उत्पादन वाढलं.
.
कोण हा बाबा? ऑफ कोर्स, हा म्हणजे जेम्स वॉट नाही.
तर याचं नाव होतं थॉमस न्यूकोमेन. ऍगाथा ख्रिस्तीचा गाववाला. डेवनच्या डार्टमाऊथ मधला.
.
न्यूकोमेन इंजिनमुळे इतका फायदा जरी होत असला, तरी इंजिन खूप कोळसा खायचं. म्हणजे, एकूणच खर्चिक काम होतं. पण तरीही काहीही म्हणा, एक पाया रचला गेला होता. आता मिळालेला मार्ग जास्ती सुकर कसा करायचा, हे कोणीतरी शोधणं बाकी होतं.
.
तर... ही गोष्ट १७१२ ची. पाहिलं सो कॉल्ड वाफेचं इंजिन बनलं तेव्हाची.
पण इथे संपत नाही गोष्ट.
.
यानंतर पन्नास वर्षांनी अजून एका बाबाला ट्यूब पेटली. हा बाबा होता ग्लासगो युनिव्हर्सिटी मध्ये. हे म्हणजे आता आपण दक्षिणेकडून थेट इंग्लंडच्या उत्तरेकडे स्कॉटलँड कडे जाऊ. हा बाबा टेलेस्कोप आणि इतर उपकरणाच्या विविध भागांचं नेमकं कॅलिब्रेशन करायला शिकण्यासाठी तिथे आलेला. लहानपणी त्याला शाळेत मंद म्हणायचे. पण त्याला अभियांत्रिकीमध्ये खूप रस. बाकी विषयामध्ये खड्डा! ग्लासगो युनिव्हर्सिटीसाठी सुद्धा त्याने बरीच उपकरणं बनवलेली. याला न्यूकोमेन इंजिन दुरुस्त करायचं काम एकदा दिलेलं. आणि मग रेस्ट इज हिस्टरी.
कोण हा बाबा? ऑफ कोर्स, हा आपला जेम्स वॉट.
.
जेम्स वॉटला एकूणच वाफेचे इंजिन या प्रकारात खूप रस आला. आणि मग आज कुछ तूफानी करते है म्हणत, त्याने न्यूकोमेन इंजिनमध्ये सुधारणा करायचं ठरवलं. आणि केल्यासुद्धा.
आता जास्ती तांत्रिक गोष्टींमध्ये न पडता, थोडक्यात सांगायचं झालं तर जेम्सने केलेल्या सुधारणांमुळे नव्या इंजिनला ७५ टक्के कमी इंधन लागणार होतं. आणि काम सरस.
.
आता इथे एंट्री होते बिझनेसचं डोकं असलेल्या मॅथ्यू बुलटोनची. जेम्स आणि मॅथ्यूने इथून पुढे जो काही कल्ला केला, तो मग सगळ्याच उद्योगधंद्यावर आपली छाप सोडून गेला. खाणकाम तर वेगाने सुरु झालच. दारू बनवणाऱ्या लोकांना पण ग्राइंडिंग साठी मदत झाली. जगाच्या इतिहासात प्रथम घाऊक प्रमाणात वस्तू बनू लागल्या. त्यामुळं नोकऱ्या वाढल्या. याच दरम्यान आणि याचसाठी खूप लोकांनी गावं आणि शेती सोडली आणि शहराकडे पलायन सुरु केलं (गांधींच्या पुस्तकात या इंग्लंडमधल्या शेती आणि गाव सोडून शहराकडे झालेल्या स्थलांतरावर टीका केलेली आढळते. गांधींच्या मते यामुळे गावांचा विकास खुंटला. हे असं इंग्रज भारतात पण करतील आणि त्यामुळं मूठभरच शहरात विकास होईल आणि लाखोच्या लाखो गावं त्यापासून वंचित राहतील असं त्यांना वाटायचं. आणि त्यामुळं भारतासारख्या देशात असलेलं गावांचं सौंदर्य आणि विविधता नष्ट होईल अशी त्यांना भीती होती. असो. तो विषय वेगळा. इंग्लंड मध्ये तर हे व्हायला सुरू झालं.).
.
या वाफेच्या इंजिनाने वाहतूक सुधारली. १८०० च्या पहिल्या दशकात सर्व प्रथम मनुष्यबळ किंवा प्राणी-बळ न वापरता, सुमारे २५ टन माल एकीकडून दुसरीकडे नेण्यात आला. तेही तब्बल ताशी ८ किलोमीटर वेगाने! लो कर लो बात. ही त्या काळासाठी खुप अभूतपूर्व गोष्ट होती. नव्या युगाची सुरुवात होत होती. अशी पण एक गोष्ट आहे की हे जे गाडीत वापरलं ते (लोकोमोटिव) इंजिन, त्याची कल्पना ना जेम्स ची ना मॅथ्यू ची. पण त्यांच्या कंपनी मधल्या विल्यम मरडॉकची होती म्हणे. असो आता. होती यांच्यातल्या एकाची. पण यांनी या तंत्राचं पेटंट बनवलं होतं आणि त्यामुळे १८०० पर्यंत इतर कोणालाही या इंजिनला हात लावता येणार नव्हता! कर दी न स्टीव जॉब्स टाइप बात! पण १८०० ला पेटंट संपलं आणि सगळ्यांनीच ही अशी वाफ दवडायला सुरु केली!
.
काही वर्षात हे तंत्रज्ञान अमेरीकेत पोचलं आणि वेगळाच कल्ला झाला. १८६० च्या दशकात अमेरीकेत थिओडर जुडाह नावाच्या सिव्हिल इंजिनिअरने पूर्व किनारपट्टीपासून ते पश्चिम किनारपट्टीपर्यंत रेल्वे नेण्याचं स्वप्न बघितलं. याच वेळी तेव्हाच्या काँग्रेसला सुद्धा असंच काहीतरी करायचं होतं पण त्यांना कुठून कुठे गाडी पळावयाची हे ठरत नव्हतं. जुडाहने इथे एंट्री मारली. परफेक्ट मार्ग निवडला. युनिअन पॅसिफिक नावाच्या कंपनीला पूर्वेकडचं आणि सेंट्रल पॅसिफिक नावाच्या कंपनीला पश्चिमेकडचं काम सोपवलं. या दोनीही कंपनींनी सहा वर्षं काम करून शेवटी युटाह मध्ये एकमेकाला आपापले स्टीलचे रेलवे ट्रॅक जोडले. हा होता पहिला ट्रान्स कॉन्टिनेन्टल रेल रोड. यामध्ये कॅलिफोर्निया बाकीच्या जगाशी जोडलं गेलं. तेच ते आपलं बे एरिया.
.
देख रहे हो... एका वाफेच्या इंजिनामुळे केवढ्या केवढ्या क्षेत्रात आणि केवढे परिणाम झाले? केवळ बोलटन आणि वॉट कंपनीमुळेच नाही, पण त्या नंतर इतरांनी या इंजिनमध्ये केलेल्या सुधारणांमुळे आणि त्या कार्यक्षम पद्धतीने वापरल्यामुळे, जगभर "औद्योगिक क्रांती" ची पायाभरणी झाली.
.
.
ता.क. न्यू थिंकिंग नावाचं एक पुस्तक काही वर्षापूर्वी वाचलेलं. त्यातले खूप संदर्भ वर वापरलेत. बाकी फोटो बर्मिंगहॅम मधला गुगल बाबाने शोधून दिला. हे जेम्स, मॅथ्यू आणि विलियम. आणि वेगळा दिसतोय फोटो तो थॉमस न्युकोमेन.

भाग २: मी आणि मे

 

"सुंदर ते ध्यान ... उभे वीटेवरी वीटेवरी वीटेवरी!" हे जे होतं... त्याचा खरा अर्थ काय होता माहितीये? मला वाटतंय की कवीला म्हणायचं होतं की, उभ्या उभ्या केलेलं मेडीटेशन सुद्धा तितकंच सही होऊ शकतं. लोकं मुंबईच्या लोकलमध्ये उभ्या उभ्या डुलकी नाही काढत? तसंच. असो... विनोद बाजूला ठेवू... पण मुद्दा असा की, शेवटी मेडीटेशन म्हणजे मनाचा खेळ. जिथे मांडता आला तिथे मांडावा. मला तो गेल्या एका रविवारी खूपच सॉलिड जमला. मी अचानक चक्क सव्वा दोन तास, सलग एकाच ठिकाणी ध्यान लावून बसू शकलो. बॉर्डरमध्ये कसं तो एक पंटर सुट्टी मिळाली म्हणून गावभर बोंबलत सुटतो... तसं आता आपल्याला थोडंफार जमलंय तोवर खळखळाट फार करायच्या मूड मध्ये मी ही मेडीटेशन वरची ही दुसरी पोस्ट लिहिणार आहे. त्यामुळं चवीप्रमाणे मीठ ऍडजस्ट करून वाचावे. (पहिली पोस्ट, नसेल वाचली, तर विचारावं. लाजू नये)
.
बघायला गेलात तर, मेडिटेशनचे य प्रकार सापडतात. गुगल प्ले-स्टोअर किंवा तुमच्या आयफोन वर मेडीटेशनसाठी केवढ्या तरी ॲप आहेत! प्रत्येकाचं काहीतरी स्वतःचं असं वेगळेपण आहे. असायलाच हवं. नाहीतर माल विकला कसा जाणार? गली नुक्कड पे तर विचारूच नका. आणि तुम्ही परदेशी असाल तर तुम्हाला अजूनच फॅन्सी गोष्टी सापडतील. शेवटी काय हो? योगासेच होगा. आणि काय?
.
अशा या मेडीटेशनच्या गावोगावी लागलेल्या बुफे मधून आपल्याला जे आवडेल, जे रुचेल, जे जमेल ते आपण धरून ठेवावं. हे माझं सध्याचं लॉजिक आहे. कारण trust me, वो मेहरबान कल हो न हो असा सीन व्हायला वेळ लागत नाही! म्हणजे गरज असते तेव्हा अजिबात सुधरत नाही की या परिस्थिती मध्ये लागू पडेल असं मेडीटेशन कुठलं? मी वेगवेगळी मेडीटेशनं बघायची सुरुवात करायच्या खूप आधी, रॉकस्टारमध्ये खटारा भाई सांगतो न, तसं मला एका खटारा भाईने सांगितलेलं की, बाबो, मेडिटेशन लागू पडायला, दिलमें दर्द, लाईफमें प्रॉब्लेम आणि कुठेतरी काहीतरी अडकून पडलेली फिलिंग लागते - नाहीतर, हे असंच ब्रीद ईन, ब्रीद आऊट, करत बसशील आणि हाताशी काहीच लागणार नाही! ही गोष्ट २००४ ची. नाशिकमध्ये मिसळ पाव खाताना प्राणायाम म्हणजेच की मेडीटेशन असं शपथेवर सांगत या खटारा भाईने हे ज्ञान पाझळलेलं. इतक्या उत्स्फूर्त पहिल्या ओळखीनंतर आपण जे स्विच ऑफ झालो, तिथून स्विच ऑन होऊन ते मग आत्तापर्यंत येता येता पाच वेगवेगळी मेडिटेशनं सिरीयसली चाखून बघून झालीत. मुद्दा असा की, टाईम लगता है. आधी का करायचं हे समजायला आणि नंतर कसं करायचं हे जमायला.
.
या सगळ्या मेडीटेशनच्या बुफेमध्ये, ढोबळ मानाने सध्या तरी मला दोन प्रकारचे लोक सापडलेत. एक म्हणजे गायडेड मेडिटेशनच्या समोर रांगेत थांबलेले आणि दुसरे म्हणजे अन्-गायडेड मेडिटेशन करणारे. आपण दोनही रांगेत जाऊन आलोय. मेडिटेशन करताना स्वतःमध्ये आणि इतरांच्यामध्ये होणाऱ्या बदलांची, आपल्या प्रतिक्रियांची आणि प्रतिक्षिप्त क्रियांची जेवढी नोंद घेऊ शकू, तेवढं मेडिटेशनचं भारी गणित समजतं असं मला समजलंय. बाकी, साईडला बीबीसीवर डेव्हिड इगलमनची मेंदूवर असलेली डॉक्युमेंट्री पाहिलीय. लॉरी सॅंतोस ने बनवलेला "हॅपिनेस लॅब" हा पॉडकास्ट खूपवेळा ऐकलाय. हे सांगण्याचं कारण असं की मेडिटेशन हा प्रकार, "मेलडी खाओ, खुद जान जाओ" यातला जरी असला, तरी neuroscience संदर्भांत असलेलं साहित्य ऐकलं, वाचलं किंवा बघितलं तर मला वाटतं मेडीटेशनमध्ये जास्ती मजा येऊ शकते. मला तरी आली.
.
तर...
सुरुवातीला गायडेड आणि अन्-गायडेड वाला भाग सोडवू. गायडेड मेडीटेशन मध्ये कोणीतरी तुमच्या कानात कायम सांगत राहतं की आता काय करायचंय. कुठे बघायचंय. काय अपेक्षित आहे. वगैरे वगैरे वगैरे. अन्-गायडेड मध्ये ही मधली लुडबुड कमी असते. किंवा नसतेच. शेवटी मेडीटेशन म्हणजे काय हो? स्वतःसोबत बसायचंय. काही लोकांना जमतं असंच बसायला. काहींना कोणीतरी हात धरून लागतं बाजूला. हाच तो फरक. यातलं काहीतरी एक करून स्वतःबरोबर गप्पा मारत बसलाच पण मग बाकीचे खंडीभर विचार येऊन गोंधळ घालू लागले तर? बैठे बैठे क्या करे म्हणून काहीतरी डोक्यात येत राहतंच की. मग ते येऊ द्यावेत? की त्यांचं काही करायचं? की ठराविक विचारांना एंट्री द्यायची आणि ठराविक विचारांना नाही? हा एवढाच भाग असतो सहसा. तोच भाग वेगवेगळे लोक वेगवेगळ्या प्रकारे सांगतात. जेवणात नाही का ... कांदा टोमॅटो जीरे मोहरी हींग लसूण वगैरे गोष्टी त्याच की. तरी वेगवेगळी लोकं वेगवेगळ्या आमट्या आणि वरण बनवतातच की. नाही का? तसंच ते.
.
मला स्वतःला अन्-गायडेड मेडीटेशन फारसा झेपलं नाही. मी इतका भरकटत गेलो की शेवटी काही सुधरेना. कदाचित थोडा सराव झाला आणि हे प्रकरण कशाशी खातात हे समजलं, की मग हुकमी अन्-गायडेड मेडीटेशन जमेल आपल्याला, असं ठरवून सध्या तरी गच्छन्ति केलेली आहे.
.
गायडेड मेडीटेशन माझ्या सारख्या थिरथिऱ्या मनाला जास्ती झेपलं. कारण यामध्ये हात धरून चालायला शिकवतात न, असा फील असतो. यामध्ये नमूद करावी अशी म्हणजे मला जमलेली अशी तीन लोकांची मेडीटेशनं - एक सद्गुरू जग्गी वासुदेवनी सांगितलेलं ईशा क्रिया, दुसरं म्हणजे डॉ. जो डिस्पेंझाने सांगितलेलं मॉर्निंग आणि इव्हिनिंग मेडीटेशन, आणि तिसरं म्हणजे सॅम हॅरिसने सांगितलेलं वेकींग अप. तसं मी Calm आणि हेडस्पेस पण वापरून बघितलंय.
.
कसंय न, अगदी सुरुवातीला, मी जेव्हा माझ्या सर्वात खाजगी गोष्टींबद्दल विचार करणार आहे, तेव्हा थेट माझ्या कानात कोणीतरी काहीतरी बोलणारे आणि त्याचा माझ्यावर किंवा माझ्या विचारांवर खोलवर परीणाम होऊ शकणार आहे, ही कल्पनाच मला प्रचंड privacy encroaching वाटलेली. माझ्या आयुष्यातल्या भल्या बुऱ्या गोष्टींचं गाठोडं असं का त्रयस्थासमोर मी का उघडावं? Even your fears are dear to you, aren't they? आणि या अशा काहीशा अवघडलेल्या विचारामुळे सुरुवातीला खूप मर्यादा पडल्या. वेळ द्यावा लागला. त्यावेळी मी Calm आणि हेडस्पेस नावाची दोन भिन्न ॲप वापरून बघत होतो. त्या मध्ये ज्या व्यक्तीचा आवाज मी ऐकत होतो त्या व्यक्तीबद्दल मला खूपच कमी किंवा काहीच माहिती नव्हतं. मी सुद्धा जाणून घ्यायचा प्रयत्न केलेला नव्हता. मग ते फारसं प्रभावी नाही झालं. यांत्रिकी पद्धतीनं केलं. फायदा नक्की झाला. नाही असं नाही. पण परत तिकडे जावं असं अंदरसे आलं नाही. गट्टी जमली नाही. छान होतं पण अनोळखी वाटत राहिलं. मला वाटतंय की शिकण्यातला हा ही एक भागच की.
.
या उलट मी सद्गुरू जग्गी वासुदेवनी केलेली युथ अँड ट्रुथ वाली पुष्कळ व्याख्यानं ऐकलेली. किंवा डॉ. जो डिस्पेंझाचं मनावर ताबा आणण्याबद्दलचं किंवा मेंदूमध्ये रीवायरींग कारण्याबद्दलचे विचार ऐकलेले. त्याची लांबून का होईना, पण डेव्हिड इगलमनच्या मेंदूच्या डॉक्युमेंटरीशी सांगड लागत होती. तसंच मी सॅम हॅरिसची बरीच डिबेट्स बघितलेली होती. त्यामुळे या तिघांच्या बाबतीत थोडा कंफर्ट तयार झालेला होता. मला वाटतंय, म्हणून मला या तिघांचीही मेडिटेशनं थोडी फार जमायला लागू शकली असावीत. तिघांचे मेडीटेशनबद्दलचे दृष्टिकोन खूप वेगळे आहे. ते आता एक एक करून सांगेनच. तिघांच्या पैकी सद्गुरू आणि डिस्पेंझा या दोघांच्याही बाबतीत मला बाकीचे बरेच प्रश्न आणि प्रॉब्लेम्स पडत गेले. त्यामुळं आमचं love - hate पद्धतीचं नातं सुरु राहीलं. पण मग मेसेंजर आवडला नाही म्हणून मेसेजकडे दुर्लक्ष थोडीच करणार? त्यामुळे निमूटपणे मुकाट्याने परत परत या मेडिटेशन कडे येणं झालंच. काहीवेळा नाकापर्यंत पाणी आलं की, प्रश्न बाजूला ठेवणे महत्वाचे. नै का? दुसऱ्या महायुद्धातल्या "shut-up and calculate" म्हणायचे, त्या बद्दल वाचलंय का? खूप इंटरेस्टींग गोष्ट आहे ती पण. पण थोडक्यात अशी की, "It works. So keep your questions for leisure time. And right now... just shut up and calculate! Because it works."
.
आता पाहिलं उदाहरण घेऊ सद्गुरूनी सांगितलेल्या ईशा क्रियाचं. सद्गुरूनी अपलोड केलेले व्हिडीओ बघितले असले तर त्यात, "स्व" कसा आपल्या शरीराच्या आणि मानाच्यापण पलीकडचा आहे, यावर केलेली चर्चा आढळते. हा एकच विषय, वेगवेगळ्या विषयांतून आणि वेगवेगळ्या प्रश्नोत्तरातून परत परत मांडला गेलेला आहे. ते समजायला लागलं असेल तर मग पुढे ईशा क्रिया करताना, जेव्हा I am not the body, I am not even the mind हे कानावर पडतं, ते खूप आतपर्यंत जाऊन पोहचू शकतं. आपल्याला सध्या पडलेले प्रश्न, होणारा त्रास, जखडलेली अवस्था यातलं काहीही असलं तरी ते या बॉडी आणि माईंड मधेच आहे. आणि जेव्हा तुम्ही स्वतःला या दोन्हीच्या पलीकडे वास्तव्य करू देता, तेव्हा लिबरेटिंग वाटतं. आपणच आपल्याला आपल्या त्रासातून मुक्त केल्यासारखं वाटतं. मग दुसऱ्या कोणावर ना काही अवलंबून राहतं किंवा ना कोणावर काहीही राग किंवा आढी राहते. किंबहुना मला तर जास्तीच इम्फाथॅटिक वाटायला लागायचं ईशा क्रिया केल्यानंतर.
.
पण मजा काय झाली... (आणि हे ही कळायला मला खूप काळ जावा लागला...) की हे मेडीटेशन केल्यावर मी जरा जास्तीच रिलॅक्स व्हायचो. म्हणजे, एक अलगही लेव्हलका टॉलरन्स यायचा. आयुष्याची वाट लागलीय... आता उठलं पाहिजे... काहीतरी बूड हलवलं पाहिजे... हे असं असताना मला... ठीक ही है न... वाट लागली तर लागली... कोई नई... तू रहा चिल् मध्ये... असा एक विचित्र acceptance यायला लागला. आपण भर कुरुक्षेत्राच्यामध्ये येऊन शस्त्र टाकून मांडी ठोकून बसून जायचो. इथून पळून पण जाणार नाहीए आणि लढणार पण नाहीए. हा जरा नकोसा आणि अनपेक्षित परीणाम होता माझ्यासाठी. हे जेव्हा जाणवलं, तिथे थोडा स्वल्पविराम घेतला मग मी.
.
सद्गुरुंच म्हणणं असं आहे की आपण कोण ठरवणार आपल्याला काय हवं? कसं हवं? किती हवं? कारण आपल्या अपेक्षा आणि त्यांची व्याख्या, आपल्याला आत्तापर्यंत आलेल्या अनुभवांनी सीमित आहे. आपण अपेक्षा करून करून ते केवढी मोठी करणार? त्यापेक्षा, he in a way discourages you from defining anything for yourself but claims to be preparing you for embracing something grander which may come your way. यामुळं हे अपेक्षा आणि इच्छा करण्याच्या एका कामातून अचानक सुट्टी झाल्याचा फील पण आला मला.
.
It helped me to let go of many many things. Many unpleasant situations, guilt, aspirations and what not. I am sure, this meditation may have different effects on different people. My experience need not be प्रमाण. आणि आपलं उथळ पाणी आहेच सध्या.
So... it's a learning... आणि work in progress. हे नमूद करणं महत्वाचं.
मला वाटतं की एकटं एकटं मेडीटेशन करू नये. बोलावं. आपल्या जवळच्या लोकांशी तरी बोलावं. म्हणजे, थोड्या गोष्टी बऱ्या समजू शकतात.
.
मी अजूनही अधे मध्ये करतो ईशा क्रिया. It still works. But now I know the effect that it can have on me with prolonged use. त्यामुळं त्याचं एक सेटिंग समजलंय... त्या सेटिंग मध्ये गेलो, किंवा जायचं असेल, तेव्हा मी हे करतो. And at times, it gets me to somewhere entirely different place.
.
तर... that's that.
.
इथे एंट्री झाली डॉ. डिस्पेंझाची. या बाबाने दिलेला गांजा ओढल्यामुळे I almost lost one of my dear friends अशी माझी अजूनही समजूत आहे. पण तो विषयच वेगळा.
गांजा म्हणजे, अर्थात गांजा नाही. मेडीटेशनच की. अजून काय?
पण त्या बद्दल पुढच्या भागात.

भाग १: तो सध्या काय करतो?

तो आजकाल माझ्यासोबत वेळ घालवायचा प्रयत्न करतो. स्वतःहून येतो. बसतो. फोन सायलेंट वर टाकतो. कधी कधी फोन न घेता येतो. बहुतेक वेळा आम्ही एकमेकांसोबत "क्वालिटी टाईम" घालवतो. पण दरवेळी जमतंच असं नाही. कधी कधी आमच्यात ऑकवर्ड सायलेन्स असतो. कधी विषय सुचत नाहीत. कधी चटकन निघायची घाई असते. "बाहेरच्या जगातलं काहीही तुझ्याईतकं महत्त्वाचं नाही" असं म्हणतो खरं. आणि काही क्षणात बाहेरच्या जगात विलीन व्हायला निघून पण जातो. कधी कधी स्वतःच्या अशा वागण्यावर खट्टू होतो. पण सॉरी म्हणायच्या भानगडीत पडत नाही. तसा रीवज नाही आमच्यात. "माझा हट्ट नाही आहे. जमेल तसं ये. नाही जमलं तर राहू दे. त्रास करून यायचं असेल तर it defeats the purpose. नाही का?" असं सांगितलं तरी पुरत नाही. "It's not always about you... It's for me." असं त्याचं उत्तर तयार असतं. कधी कधी बरेच दिवस आमची गाठ पडत नाही. अशा बऱ्याच काळानंतर एकदा आला की मग उधारीच्या गील्टचा निचरा करण्यात वेळ घालवतो आणि मोकळा होऊन परत जातो.
.

तो जसा होता तसाच unpredictable आहे. बाहेरच्या जगात असला काय नी माझ्यासोबत असला काय. आला की बहुदा खुश असतो. माहिती होतं कसं यायचं ते, पण तरीही वेळ लागला, म्हणतो. मग "इथेच का राहत नाहीस?" विचारलं तर त्याला उत्तरही सापडत नाही. म्हणतो की "बाहेरच्या जगाचं व्यसन लागलंय. सोडायचंय पण सुटत नाही." आज काल आला की स्वतःबद्दल खूप काही सांगत बसतो. मोठ्या मोठ्या गोष्टींचा निचरा बाहेर होत असेल. छोट्यातल्या छोट्या गोष्टी घेऊन माझ्याकडे येतो. फलाटावर दिसलेल्या जाहिराती, स्टेशनची मजेशीर नावं, कारण नसताना सुचलेले पुचाट विनोद, डोक्यात अडकलेलं गाणं, शंतीत सुचलेले क्रांतिकारी विचार, जमलेल्या न जमलेल्या गोष्टी, आळस, आठवणी, साठवणी असं सगळं गाठोडं, हळू हळू उघडं करतो. तसाच पसारा ठेवून निघून जातो. जेव्हा परत येतो तेव्हा चाचपून बघतो की मागच्या वेळी सांडलेलं अजून काही राहिलंय का?
.
आम्ही सहसा घरीच भेटतो. पण कधी बस मध्ये, ट्रेन मध्ये सुद्धा भेटतो. आम्ही ग्रीस मध्ये भेटलोय, जर्मनी मध्ये भेटलोय, इंग्लंड मध्ये भेटलोय, आणि भारतात तर भेटलोच भेटलोय. हर ठिकाणची भेट वेगवेगळी. वेगवेगळ्या काळानुसार, वेगवेगळ्या वळणांची. मी कायम इथेच आहे. तो मात्र कधी येतो, कधी येत नाही. आपले आपले ठोकताळे लावतो. कुठे पडला, कुठं लागलं, कोणी कौतुक केलं, कोणी बक्षीस दिलं, सगळं सांगतो. "असच बाहेर पण घडाघडा बोलत जा म्हणजे साचून राहणार नाही!" असं म्हणलं तर मला उलट म्हणतो की, "मन नाही करत बाहेर. बाहेर सांगितलं तर कदाचित समोरच्याच्या प्रतिक्रियेचं मिंधं राहावं लागेल. आणि एखाद्या आवडीच्या कोणी हवी ती प्रतिक्रिया नाही दिली तर? त्यापेक्षा इथं मला तुझ्याकडून गॅरंटी आहे. इथे सेफ वाटतं."
.
आमच्यातल्या संवाद जोर धरू लागला की त्याला फोनची, लॅपटॉपची, स्पीकरची, हेडफोन्सची, सगळ्याची अडचण व्हायला लागते. दर वेळी आम्ही बोलातोच असं नाही. पण आम्ही असतो. काही न बोलताही. किंवा काहीतरी बोलत. मग कधी राजकारण काढतो, कधी विज्ञान काढतो, कधी इतिहास काढतो. एकूण काय तर खयाली पक्वांनांची रेलचेल सुरू ठेवतो. आम्ही एकत्र असताना केवढे केवढे सीन माझ्यासमोर जिवंत घडवलेत की काय सांगावं? ते सगळे सीन, त्याच्या सगळ्या सग्या सोयाऱ्यांच्या बरोबर खरोखर घडले, बिघडले किंवा नाही जरी घडले तरी आता काही हरकत नाही अशा तत्वावर येतो. कधी कधी स्वतःच किती बोअरींग आहे पासून, स्वतःच किती रॉकस्टार आहे पर्यंत सहज उडी मारतो. आम्ही एकत्र असलो की ना उंचीची भीती. ना खोलीची. कुठेही वाहवत गेला तरी स्थिर असतो.
.
आमचं नातं कायम असं कधीच नव्हतं. आम्ही असायचो एकमेकाच्या आजूबाजूला पण एकमेकाची दखल घ्यायला खूपच उशीर झाला. गरज नव्हती कदाचित. आम्ही आहोत आजूबाजूला, हे एवढं त्याच्यासाठी काफी था... आता तसं राहिलं नाही. मला वाटतंय, खूप लहान असताना आपण कळत नकळत सगळ्यांवर प्रेम करतो. मोठं झालं की चॉईस येतात, जजमेंट येतात. मग आहे ते नकोय, आणि नकोय ते हवंय हा प्रकार सुरू होतो. त्याने शाळा कॉलेजमधून साठवलेल्या आठवणी आणि जमवलेले लोक पुष्कळ होते. त्याला माझी काय गरज? किंबहुना या सगळ्या पसाऱ्यात मी म्हणजे distraction च न? आमच्यात संवाद खूप उशिरा घडला. आपण एकमेकाच्या सोबत असणार आहोत हे समजायला वेळ गेला. आता कसं एकमेकांसोबत वावरायचं हे एवढंच फिगर आऊट करणं सुरू आहे.
.
नाव काय देशील आपल्याबद्दल लिहिलंस तर? यावर त्याचं सध्याचं लेटेस्ट म्हणणं आहे...
"There's nothing like doing nothing with you"

************
.
Epilogue:
माझ्यासाठी मेडीटेशन हा जरा भारी पण न जमलेला प्रकार आहे. पण आज जरा पेशल आहे म्हणून हे सारं. मेडीटेशनमध्ये किंवा मेडीटेशनमुळे एक्झॅक्टली काय होतं? याचा शोध किंवा याचा खुलासा असं दोन्हीही इथे करायचं नाही आहे. पण मेडीटेशन करताना मला कसे अनुभव आले हे लिहायची जोरात खुमखुमी आलीय. म्हणजे ही खुमखुमी खूपच वर्षांपासून आहे पण धाडस झालेलं नव्हतं. आधी जमायचं नाही म्हणून आणि मग थोडाफारच जमतंय म्हणून. नंतर खूप भारी आणि हुकुमी जमायला लागलं तर मग याबद्दल लिहिण्याची इच्छा निघून जाईल. म्हणजे ते असं होतं न की तुम्हाला वाटतं की अरे केवढी व्याप्ती आहे या विषयाची आणि मग आपल्या इवलूशा लिखाणात कुठे जमायचं काही?
सो...
सध्या एक छान मध्यंतर आहे... की जिथे माझ्या या उथळ पाण्याचा भारी खळखळाट सुरू आहे. मग मौका है... दस्तूर है... म्हणून हा घाट. अजून एक दोन सुद्धा लिहीन. पण तूर्तास हा पहिला भाग.
.
डोक्यातला चॅटर... सततची बडबड... स्वतःसोबत आणि जगासोबत सुरू असलेली झटापट यातून वाट काढता काढता मेडीटेशन हा प्रकार सापडला. बघता बघता त्यातून स्वतःबरोबर एक संवाद सुरू झाला. एक ओळखीचा व्यक्ती जो अनोळखी झालेला तो परत भेटला. असं काहीतरी. त्या व्यक्तीबरोबर आज सलग २ तासाहून जास्ती काळ काढला... हे आपलं सध्यापर्यंतचं पर्सनल बेस्ट टायमिंग आहे. म्हणजे १५ मिनिटं ते ३५ मिनिटं आपण नेकी मध्ये बऱ्याचदा केलेलं. पण काही दिवसांपासून जरा जास्ती होऊ शकेल असं वाटत होतं. आज फ्लाईट मध्ये ... चार चाँद लावूनच टाकले.
I don't know what it means. But I'm sure it is definitely worth exploring further. And I am sure it might still be insignificant also. कारण मुद्दा कायम वेगळाच असतो. नई का?