पार्टीशन

संध्याकाळी थोडासा वेळ काढून बर्लिन वॉल मेमोरियलला धडकून आलो. खूपच तुटपुंजी माहिती आहे मला या वॉलबद्दल. कदाचित त्यामुळं कुतूहल बरंच आहे. असलेलं पार्टिशन इथल्या लोकांनी म्हणे काढून टाकलं आणि दोन तुकड्यांचा परत एक देश केला. ही कल्पनाच भारी वाटली एकूण. त्यामुळं खास जायचं होतं इथं. पण मी पोचतो ते बंद झालेलं. मग बाहेरून जे दिसलं ते बघून परत आलो. तिथं राहिलेले अवशेष, ग्राफिटी, आणि त्याभोवती घुटमळणाऱ्या सहलीसाठी आलेल्या टोळक्या असं एवढंच चित्र बघायला मिळालं.

दुसऱ्या महायुद्धनंतर अमेरिका आणि रशियामध्ये सुरू असलेल्या शीतयुद्धाचे पडसाद बर्लिनमध्ये ठळकपणे उमटले म्हणे. त्याचंच एक प्रतीक म्हणजे ही भिंत. लोकांना communist ईस्ट जर्मनी कडून capitalist वेस्ट जर्मनी कडे जायला मिळू नये म्हणून बांधलेली. नाना प्रकारे लोकांनी ही भिंत पार करायचा प्रयत्न केला. कोणी भुयारं खणली. कोणी विमानं उडवली, कोणी फुग्यातून गेले. या प्रयत्नात बरेच लोक यशस्वी झाले, तर काही लोक मारलेही गेले. प्रत्येक अशा प्रयत्नानंतर भिंत आणखीच दणकट करण्यात आली. भिंतीच्या बाजूला बंदुकी, landmines आणि वॉच टॉवर या गोष्टी येत गेल्या. हे सुरू असताना, वेस्ट जर्मनीची म्हणे बरीच प्रगती होत राहिली. आणि ईस्ट जर्मनी त्या मानाने गरिब राहिली. याच्या पार्श्वभूमीवर रशिया आणि अमेरिका यांचा शतरंज सुरूच होता. काही दशकं हे असंच सुरू राहिलं आणि मग १९८९ ला म्हणे भिंत पाडून शेवटी दोन देशांचा परत एक देश झाला. हा असा काहीसा इथला इतिहास आहे.

एकूणच पार्टीशनच्या फार उल्लेखनीय गोष्टी आपल्याला ज्ञात नसल्यानं याचं कौतुक जास्ती वाटलं. आणि हे पार्टीशन तर भीषण महायुद्धा नंतरचं. म्हणून खरं सांगायचं तर परिस्थितीचा अंदाजही नीटसा करता आला नाही. पण तसं म्हणलं तर युरोप मध्ये अशी बरीच ठिकाणं सर्रास आढळतात की जिथं आज बेल्जियन चॉकलेट घालून बनवलेला फ्रेंच क्रेप विकणारा पोलिश माणूस बर्लिनच्या रस्त्यावर उभा असेल. पहिलं आणि दुसरं महायुद्ध आठवलं तर याच देशाची माणसं एकमेकाला बेचिराख करायला निघालेली. या महायुद्धांच्या खलनायकांचा कायमच खूप उदो उदो होतो. मग ते चर्चिल असो, हिटलर असो किंवा मुसोलिनी असो. पण सध्याचं हे चित्र पाहून मला राहून राहून प्रश्न पडतो की इतक्या पराकोटीच्या रक्तपातानंतर, हे आजचं चित्र उभं करणारे नायक कोण असावेत? आणि तेही एका देशात नाही तर युरोपच्या इतक्या सगळ्या देशात एकाचवेळी कार्यरत असणारे. आम्हीच श्रेष्ठ, आम्हीच बरोबर होतो आणि आम्ही सोडून बाकी सगळ्यांचा द्वेष करा हे सुलभ तत्वज्ञान मागे सोडायला जित आणि जेते या दोघांनाही कोणी परावृत्त केलं असेल? सध्याच्या युरोपमध्ये एकमेकाचे हेवेदावे नाहीत असं नाही. फ्रेंच लोकांच्या स्वभावावर ताशेरे ओढले जातात. आर्थिक दृष्ट्या कमकुवत ग्रीस आणि इटलीची चेष्टा होते. पण जुनी उणी दुणी नव्या पिढीला संस्कार म्हणून देऊ केलेली आढळत नाहीत. किंवा मला तरी आढळली नाहीत.

हे कसं झालं असेल?

ता.क. केल्याने देशाटन वाला भाग आहे हा जरा. जसा हा प्रश्न सापडला तसंच आणखी जरा फिरलो की कदाचित त्याचं उत्तरही सापडेल अशी आशा आहे. बाकी इतिहासाचा अभ्यास इतिहासाच्या परीक्षा संपल्यानंतर इतका भारी वाटायला लागला हे गूढ जरा मजेशीर आहे.

The First Wingman

wingman | wɪŋmən | noun


- a man who helps or supports another man; a friend or close associate.
- a pilot whose aircraft is positioned behind and outside the leading aircraft in a formation.

मैत्रेयच्या डेकेअर मध्ये दहा बारा नुकतीच चालायला शिकलेली पोरं आहेत. दिवसाचे काही तास एकत्र घालवतात, मजा करतात, and then their mums come and take them home. That's it. As simple as that. तिथली लॉरिन म्हणाली मला की ती आता मुलाचे प्रोग्रेस रिपोर्ट पाठवणार. दर महिन्याला असेसमेंट करणार. त्यात माईलस्टोन दाखवणार. उदाहरणार्थ, आज एकावर एक ब्लॉक ठेवला. मग पुढचा टप्पा म्हणजे असे ७ - ८ ब्लॉक ठेवायला येणे. वगैरे वगैरे. And I was like, ठीके बे. Whatever works for you guys. तसंही प्रत्येक पोरांचं एवढं लक्ष देऊन बघायचं आणि ट्रॅक करायचं म्हणजे इथेच आधी कौतुक आहे. बाकी, I'm sure, kids will figure out even if you don't monitor. लॉरिन बाई म्हणाल्या, बेटा, दो हफ्ता रुक. तू खुद आयेगा मुझे पूछने की, what we are doing with your kid! मग तेव्हा आम्हाला काहीतर मोजमाप हवं की. हे असले किस्से आजकाल बरेच सुरू असतात. आणि त्यातच अधेमधे मला माझ्या लहानपणीच्या काही गोष्टी आठवतात. मी लहान असताना सगळं याहून खूपच वेगळं जरी असलं तरी आता आपण बापाच्या character मध्ये घुसलेलो असल्यानं, नाही म्हणलं तरी जरा वेगळा point of view आलायच की. आणि मग म्हणून उजळणी. किंवा कदाचित far fetched analogy.


शाळेमध्ये क्लूलेस असण्याबद्दल क्लूलेस असल्यापासून ते कॉलेजमध्ये क्लूलेस असण्याचाच माज करेपर्यंतचा सुमारे १५-१६ वर्षाचा हा काळ. याला तूरतास लहानपण म्हणू. या काळात एक गोष्ट कायम व्हायची. आमचे पिताश्री मध्येच कुठूनही प्रकट व्हायचे आणि माझ्याबद्दल एखादा मुद्दा आला की लोकांना बेधडक सांगायचे, की करणार की माझा मुलगा. अगदीच. त्याला आवडतच हो. त्याला सवय आहे मेहनत करायची. वगैरे वगैरे. त्यांचे मित्र असोत. माझे मित्र असोत. शाळा कॉलेज असो. किंवा काहीवेळा दुकानचं गिऱ्हाईक असो. माझा विषय निघाला, की हा माणूस सुरूच व्हायचा. And I was like, what is he talking about? Is he really talking about me? आपण कसे आहोत हे मला झेपायच्या आधीपासून या माणसाला झेपलेलं. And unapologetically, he was playing it everywhere. त्यामुळं कुठंही गेलो की आपली आधीपासून हवा असायची. स्टेज तयार. And I was figuring out whether to enjoy the attention I got or to be worried about it.


हा जो काय त्यांचा विश्वास होता, तो कुठून आला, त्याचं आत्ता खूपच कौतुक वाटतंय ब्वा. मला नाही वाटत, की बाप म्हणून हे सगळं मी करू शकेन माझ्या पोराबद्दल. Maybe I've grown more cynical or critical or obsessed with political correctness of language. किंवा एकूणच कदाचित जरा आळशी बाप असेन मी. आमची जनरेशनच म्हणायचं होतं. पण उगाच बाकीच्या बापलोकाना कशाला ओढा? तसं तुमचं अमाचं सेमच असणार असतं पण तरी कशाला? तरीही तसं आढळल्यास सत्य घटनांवर आधारित आहे लेख, असं म्हणू नंतर. तर असो.


मला आठवतंय, मला गणित आवडतं हे कदाचित मला माझ्या बाबांकडून कळलं असावं. मग लगेच गणिताचे वेगवेगळे शिक्षक शोधणं, त्यांच्याकडून वारंवार फीडबॅक घेत राहायचं, हे त्यांचं सुरूच असायचं. आत्ता मी विचार केला तर वाटतं की कोल्हापूर सारख्या छोट्या शहरात कितीसे आणि काय पर्याय असणार होते? आत्ताच्या मला त्यांच्या जागी ठेवलं तर कदाचित या इथंच विषय संपवला असता मी. चौथी पाचवीच्या मुलाच्या बाबतीत काय फीडबॅक घ्यायचा? असं म्हणून. पण त्यांनी शोधले ब्वा कोण कोण लोक त्या त्या वेळी. Somehow त्यांचं हे अविरत सुरूच होतं. मध्येच मला त्यांच्याकडून कळलं की मला खगोलशास्त्र पण आवडतं. आणि आम्ही मग थेट शिवाजी विद्यापीठात दुर्बीण लाऊन धूमकेतू बघायला पोचलेलो. कधी नक्षत्र बघितली. कधी तारे हुडकले. कधी थेट जयंत नारळीकरांना पण जाऊन भेटून आलो. हे सगळं मी इंजिनिअर होईपर्यंत अजिबात मंदावलं नही. And to my surprise, I really had a liking towards maths n astronomy. Or maybe I developed it. But whatever it was, I find myself cherishing it today as well. आता शास्त्रज्ञ का नाही झाला आणि इंजिनीयरच का? हा वेगळा विषय.


तसंही मेरा बेटा इंजिनिअर होगा - असं नव्हतं हे. म्हणजे असं मला आत्ता तरी वाटतंय. कारण मी पुस्तकं वाचावी, इंग्रजी वर्तमान पत्र वाचावी, हे त्यांचे प्रयत्न मी माझ्या उत्स्फूर्त प्रतिसादाने कधीच धाब्यावर बसवलेले. आणि नंतर त्यांनीही त्याचा कधी हट्ट करण्यात फार एनर्जी नाही घालवली. वाचन आणि माझं जे काय वाकडं होतं ते इंजिनिअरिंग होईपर्यंत काय सरळ नाही झालं. पण बाबांना गणित वगैरे सारख्या ज्या काही माझ्या नसा सापडलेल्या त्या काही त्यांनी अजिबात सोडल्या नाहीत. मी विसरलो असेन एखाद वेळेस, पण त्यांची बॅटिंग सुरूच असायची.


मला आत्ता असं वाटतं की खूप वेळा, किंवा almost सगळ्याच वेळा, उलट व्हायचं. त्यांच्या कॉन्फिडन्स मुळे मला कॉन्फिडन्स आलेला असायचा. इतकं आता म्हणातोच आहे हा माणूस तर मग जमणारच असेल की आपल्याला. कधी कधी वाटतं की त्यामुळंच पण जमलं असेल. काय घ्या. आणि जमलं नाही तरी फारसं वाईट नाही वाटायचं कारण मग नंतर जमेलच हे असं कुठेतरी मनात असायचंच. कारण नाही जमणार असं नव्हतंच न ठरलेलं.


आत्ता नुकतीच पस्तिशी पार केली. आणि अचानक य प्रश्न पडले. उगाचच मिड लाईफ क्रायसिसच्या नावानं किरकिर. आता काय करायचं पुढे? करू शकू का आपण? आपण खरंच भारी आहोत का? कोणाला विचारायचं का? की नाहीच कोण विचारायला? लहानमोठं काहीही करताना जो उत्साह पूर्वी असायचा, त्याच्या जागी आता इतक्या शंका कुठून आल्या? काहीही झालं तरी जमणार की आपल्याला, फार फार तर आज नाही तर उद्या. हा वाला कंफर्ट झोन कुठं हरवला? मग वाटतं की, What's changed? I'm still the same guy. मग?
आणि मग वाटतं की maybe my wingman moved on, and I never did.
Maybe being clueless was far better than getting a clue about it. And that's not the best feeling at all.


मजा अशी आहे की मला आठवतच नाही की माझे आईबाबा पण कधीतरी तिशीत किंवा चाळिशीत होते. I'm sure the kind of nonsense that bothers me, must have bothered them also. But as a child, I never saw it in them. लहान पोरं असतातच स्वतःमध्ये गुंग. I'm sure मी जरा जास्तीच असेन. तरीही थोड्याशा पुसट आठवणी आहेत. अगदीच नाही असं नाही. मला दहावीत ७८ पॉइंट काहीतरी टक्के पडलेले. माझ्या लेखी ते कमी किंवा जास्त असे व्हायचे होते. पण बाबांच्या मनाला आधीच खूप लागलेले. आणि हे का? ते मला तेव्हा अजिबात झेपलं नव्हतं. अदल्या दिवशी जाऊन निकाल बघून यायची एक काय ती अगाऊ प्रथा तेव्हा असायची. त्यांनी तसाच अगोदर निकाल काढून आणलेला. वाड्याच्या चौकात खाली आम्ही दोघेच पायरीवर बसलेलो तेव्हा त्यांनी मला सांगितला. म्हणाले, की आपण रिवेरिफिकेशनला तर टाकूच पण बाकी लोकांना सांगू की आपल्याला ८५% पडलेत! आता इथं बऱ्याच गोष्टी एकत्र होत होत्या. एकतर नको म्हणालो असताना माझा निकाल आधी का काढला, या विषयावर उगाच ड्रामा करायचा माझा पवित्रा होता. पण कहानी का ये ८५% वाला ट्विस्ट खूपच नया था. मुद्दलात मला ७८% मध्ये असं काय वाईट आहे हे कळलं नव्हतं. रिवेरिफिकेशन मुळे त्यात फारसा काही फरक पडेल असंही वाटत नव्हतं. आपल्याला आपली लेवल असते की माहीत. तसंही इतिहास भूगोल जीवशास्त्र वगैरे प्रकरणं झेपायचा स्कोपच नव्हता. आणि नेहमी सारखं यावेळी नाही तर परत बारावीत पडणारच होते मार्क, हे होतंच. पण इथं काहीतरी वेगळंच बिनसलेलं. आणि ते झेपायला मी खूपच लहान होतो. आपल्या या ७८ टक्क्यांनी बाबांना काहीतरी unusual झालंय याचं वाईट वाटलेलं हे नक्की. Like it's not the same man. Or maybe he's changing. असं काहीतरी. आता म्हणून पुढं एकदम त्वेषानं अभ्यास केला इतकं काही melodramatic झालं नाही. पण तरी मनात राहिलं ते. इतिहास भूगोल नावाची भुतं गायब झाली आणि बारावीला थेट बोर्डातच नंबर लागल्यावर अमाचे पिताश्री परत फॉर्मात आले. पण दहावीच्या वेळेपासूनच कदाचित त्यांची wingman च्या character मधून स्लोली एक्झिट सुरू झालेली. किंवा Wingman ची स्वतःची ह्युमन बाजू बाहेर येत होती.


पुढं कॉलेज, इंजिनिअरिंग, जॉब वगैरे झालं. आणि आमचे रोल बदलले. म्हणजे बदलणं अपेक्षित होतं. मला वाटतं मोठं होण्याचा आळस करत करत मी इथवर ताणलं. पण आता स्वतः बाप झाल्यावर हे अजून कसं टाळू हा पण प्रश्न अलाच की. तसं सवयीप्रमाणं आतमधून येणारा पहिला आवाज हाच आहे की, करणार की आपण. आज धडपडलो तर उद्या करूच. जमणार तर आहेच. आवाज क्षीण वाटतो पण आजकाल एवढंच.


पण मग there's a fresh new leaf on the block now. And there are plenty of stories to be told. आमच्या काळी असं नव्हतं वाला angle असला, तरी आपल्या काळासारखं भारी कसं असावं हे आपल्याच हातात आहे हे दुर्लक्षित करायचा स्कोप पण नाहीये. त्यामुळं काहीतरी शक्कल लढवतच राहू. तब तक this one is for the old time sake. This one is to the first wingman, we all ever had.


Happy Father's Day. (म्हणजे कधीतरी असेलच की, त्याला in advance असं म्हणू)



PS: By the way, आता मी बाप आहे म्हणून बापाबद्दल हे सगळं. आई झालो असतो तर आईबद्दल लिहिलं असतं. तेही इक्वेशन जरा नव्यानं कळलंय. पण आईला तसंही जास्ती भाव मिळतोच, म्हणून ते फिर कभी.

भटकंती

माझ्या पहिल्या विमान प्रवासाच्या आता खूपच अंधुक आठवणी आहेत. तब्बल १४ वर्ष होत आली त्याला. सेऊलला एका क्लायंट कडं जायचं होतं. आधी जो माणूस जाणार असं ठरलेलं, त्याचं लग्न ठरलं. तर मग त्याच्या ऐवजी म्हणून माझी वर्दी लागलेली. पुढे माझ्या कोरियन कलिगना मला हे अडतीसशे वेळा सांगावं लागलेलं की अहो आमच्याकडं २५ म्हणजे खूप लवकर नसतं. म्हणजे एखाद वेळेस, याला खूप उशिरा म्हणू शकतील पण लवकर नक्कीच नाही. Cultural Differences हो आणि काय? पण त्यांना कायमच याचं अप्रूप वाटायचं आणि हा विषय नाही म्हणाल तरी दर दोन चार दिवसांनी निघायचाच. एक परदेशातून इसम आला आपल्याकडे म्हणून जरा माझं कौतुक होईल अशी अपेक्षा होती माझी. झालं पण थोडं कौतुक, पण त्या पेक्षा त्या दुसऱ्या पोराचं कसं काय इतक्यात लग्नाचं ठरलं याचं कुतूहल जास्ती होतं. असो म्हणजे. कुणाचं कशात, तर कुणाचं कशात. तसं बघितलं तर, दुसऱ्या परदेशवारीला पण आधीचा गडी शेवटच्या क्षणी गळाला म्हणून मला धरलेला. त्यावेळी सुनामी हे कारण होतं. आणि माझं अजून ठरायचं होतं की सूनामीला घाबरायच असतं की नसतं. अशा या सगळ्यात पहिल्या दोन तीन छोट्या छोट्या वाऱ्या होऊन गेल्या.

सगळच नव्यानं कळत होतं. जे काही होतंय ते असच असावं दरवेळी हा समज. विमानप्रवासाबद्दल काही मतं नव्हती, काही अपेक्षाही नव्हत्या. सगळ्याचच कुतूहल आणि कौतुक. आता इतक्या वर्षांनी आणि इतक्या adventurous trips नंतर त्या पहिल्या ट्रीप मधली मजा कळतीये. तर झालेलं असं. म्हणजे अंधुकच आठवतंय पण तरीही झालेलं हे असं. शेवटच्या घटकेला माणूस बदलल्याने, माझा विसा बीसा करायचं जरा लेटच सुरू झालेलं. तिकडे क्लायंटने बोंब मारायला सुरू केलेली. तिथे आधी असलेला माणूस त्यांना पसंत नव्हता. प्लस बदली येणारा जो होता तो आता येणार नव्हता होता. तेही क्लायंटच्या मते जेन्युअन नसलेल्या कारणामुळे. त्यामुळे "निवांत करूया", हा पर्याय आमच्याकडे नव्हताच. पटापट कागदपत्रं द्या, विसा काढा, आणि पळा. हे असणार होतं. यातली घाई मला फारशी तेव्हा माहिती नव्हती. माझे खूप बेसिक मध्ये वांदे सुरू होते. म्हणजे पासपोर्टवर एक ECNR (का ECR) चा शिक्का असतो. तो माझ्या पासपोर्ट वर नव्हता म्हणे. त्याचं काहीतरी सुरू होतं. Emigration Check Not Required याच्या पुढं विसाच्या फॉर्मवर yes किंवा no यातलं एक लिहायचं होतं. आता हे काय लिहायचं हे समजून घ्यायला मला का कोणास ठाऊक पण य वर्षं लागली. पासपोर्ट वर शिक्का आहे, म्हणून check ची गरज नाही म्हणून no लिहायचं की शिक्का आहे म्हणून yes लिहायचं? या प्रश्नानं मला का कोणास ठाऊक ३ - ४ वेळातरी छळलं. मीही हा प्रश्न खूप विचार करून दरवेळी रिकामा सोडायचो. किंवा कधी yes, कधी no असं लिहायचो. तेव्हा मुंबई एअरपोर्टला पण एक फॉर्म भरून घ्यायचे तुम्ही उडायच्या आधी. त्यातही हा प्रश्न असायचाच. म्हणजे झालं की आता, माणूस आला न आत दारापर्यंत. अजूनही का छळतायत असं वाटायचं. असो. पहिल्या वेळी तर या प्रश्नानं उगाचच धांदल उडालेली. त्या ECNR असल्या का नसल्या मुळे मला चार ज्यादा कागदपत्रं जोडावी लागणार होती. त्यात आणि मध्येच शोधाशोध पण सुरू होती की कोरियाला जाताना ECNR चा संबंध असतो का नाही. म्हणजे प्रश्नच invalid होतो का बघायचा उगाच केविलवाणा प्रयत्न.

शेवटी ते सगळं केलं. Travel desk नावाचा एक गूढ विभाग होता कंपनी मध्ये की ज्याच्याशी आधी कधीही संपर्क आलेला नव्हता. त्यांच्याबरोबर हा सगळा रोमान्स सुरू होता. त्यांनी या प्रोसेस मध्ये आधीच तिकीटही काढलेलं. जायची तारीख वगैरे सगळं आलेलं. लोकांचे प्रवास विषयक, कोरिया विषयक खास सल्ले देणं ही सुरू झालेलं. तेव्हा ऑलिंपिक मध्ये कुत्र्यांचं मांस खायला दिल्याबद्दल खूप हल्ला झालेला. त्यासाठी आणखी चार सल्ले मिळालेले. चुकून नॉर्थ कोरिया कडे कसं जाऊ नको, हेही सांगून झालेलं. एकानं तर सांगितलेलं की चपात्या फ्रीज करून घेऊन जा सगळ्या दिवसाच्या. ते ऐकून अमाच्या मातोश्रींनीही हिरीरीने तब्बल पन्नास वगैरे चपात्या फ्रीज करून दिलेल्या. पण मुळात मुद्दा असा होता की, माझ्याकडं अजून व्हिसा आलेलाच नव्हता. आणि तो नसणं ही गोष्ट पॅनिक व्हायची आहे, हे मला माहितीही नव्हतं. वीकेंड आलेला का कुठला सण बिण होता तेव्हा. मुंबईचा एजंट होता आणि त्यानं माझा पासपोर्ट पाठवलेलाच नव्हता. पाठवूच शकणार नाही असं होतं कदाचित. मला आता समान घेऊन मुंबईला जाताना मध्येच उतरून एजंट हुडकून, पासपोर्ट घेऊन पुढं एअरपोर्टला जायचं होतं. आणि या सगळ्यामध्ये कुठलीच गोष्ट कोणालाही odd वाटलीच नव्हती! म्हणजे तसं आत्तातरी आठवत नाही आहे. आज विचार करतो, तर वाटतं की च्यामारी, काय थ्रील होतं. मीस केलं आपण. जरा कल्पना असती तर आणखी मजा आली असती! असो पण आता काय. तीही काय कमी मजा नव्हती.

बीना पासपोर्टची अमाची स्वारी केके ट्रॅव्हल च्या मदतीने शेवटी कोथरुड डेपोवरून निघाली. पुढे मध्येच अंधेरीला उतरलो. एजंटच्या कोपाच्यातल्या हापिसात जाऊन पासपोर्ट घेतला. तोपर्यंत त्या केके च्या ड्रायव्हर ला थांबायला थोडीच वेळ? त्याने बाकीच्या लोकांना एअरपोर्ट वर पोचवलं, आणि परत मला घ्यायला त्याच ठिकाणी परत आला. हे असं सगळं प्लॅनिंग runtime ला करून सहिसलामत मी जाऊ शकेन यावर किंचितही शंका न वाटल्याबद्दल मला माझंच कौतुक वाटतं काहीवेळा. म्हणजे आत्ताची गोष्ट वेगळी आहे, पण एक पंधरा वर्षापूर्वी, तेही पहिल्याच वेळी, नक्कीच सवय नव्हती की अशी! तर हा केके चां ड्रायव्हर आला ठरल्याप्रमाणे. मुंबई तेव्हा फारशी माहिती नसली तरी मीही पोचलो ठरलेल्या ठिकाणी. पासपोर्ट घेऊन तेही. या बाबाने मला पोचवला बरोबर आणि फर्स्ट टाईम आपण मुंबई एअरपोर्ट च्या आतमध्ये शिरलो. पुढचा स्टॉप आता साऊथ कोरिया. प्रवासात पुढे खूप गमजा झाल्या. कधी बच्चन दिसला, कधी हृतिक. कधी एअरपोर्ट वर आल्यावर तिकीटच चुकीचं आहे असं कळलं. तर कित्येकदा शेवटचा म्हणून बोर्ड केलं.

हे सगळं आता आज अठवण्याचं कारण काय? आता तीही एक मजा आहेच की. उगाच थोडीच आठवतं काही? आजचा दिनक्रम मजेशीर होता. दिवसातली शेवटची मीटिंग साडे चारला, तिथून मग पळत पासपोर्ट घ्यायला. शेंगन व्हिसा नव्हता का संपला मागच्या आठवड्यात? आपण लगेच नव्यासाठी ऍप्लिकेशन पण टाकलेलं की. तेही व्हिसा संपायच्या २४ तास अगोदर. म्हणजे इतक्या लवकर ऍप्लिकेशन तयार केलं याचं तेव्हा कौतुक पण जास्ती होतं. आता तो पासपोर्ट रेडी आहे याचं वेळेत ईमेल येणं अपेक्षित होतं. ते आलंच नाही हे सोडा. पण vfs च्या नावानं ओरडणं सोडून, आपण आधीच चातुर्यानं वेळेत ते हुडकून काढलं या प्राईड मध्ये शुक्रवारी पासपोर्ट घ्यायचं राहिलं. आता आज सोमवार. आजच तर उडायचा दिवस. मीटिंग संपवून, पीक टायमाला पळत जाऊन, पासपोर्ट घेऊन, तेही व्हिसा मिळालाच असेल असा विश्वास उराशी बाळगून लगेच तिथूनच पुढे हिथरो! आणि हे सगळं करून फ्लाईट उडायचा आधी हे आपल्या फेसबुक अॅप नसलेल्या फोन वरून फेसबुक वर पोस्ट पण! :)

१४ वर्ष झाली आज असं हवेत प्रवास करून. ३१ ऑगस्ट २००४ ला लागलेला पहिला शिक्का आणि त्याचा हा पहिला किस्सा. आता आजचा हा कितवा काय माहिती, पण फार काही बदललंय असं वाटत नाही. म्हणजे, शेवटी आपल्याला फ्लाईट मिळतेच. यामध्ये फार काही बदललंय असं वाटत नाही.

तुम्ही सुद्धा?

आपल्यावर जेव्हा ब्रिटीश लोकं राज्य करत होते, तेव्हाची गोष्ट आहे. भारत म्हणजे आपल्या हक्काचं कुरण आहे आणि इथं आपल्याला चरायलाच पाठवलंय म्हणून अपचन होईपर्यंत खात बसायला आलेली एक मोठीच्या मोठी ब्रिटीश लोकांची जमात होती. एक न दोन. केवढे किस्से आहेत असे.

इकडं लोकं भुकेनं मरतायत पण तिकडं युद्धात कमी पडू नये म्हणून अन्न धान्य पडून कुजलं तरी चालेल तरीपण साठवायला घेऊन जाणारे महाभाग इथे होऊन गेले. भारतातली समाजव्यवस्था, धर्मव्यवस्था किंवा बेसिक मध्ये भाषाच घ्या न? हे सगळं इतकं spectacularly न कळून सुद्धा, आम्हीच धडे शिकवणार सगळ्यांना हे त्यांचं ब्रीद. आपलंच घोडं दामटा पुढं! यांनी मनाला येईल तशा रेघोट्या मारून धार्मिक फरक गडद करून टाकले. कारण यांच्याकडे म्हणे इतके धर्म होतेच कुठे? इतक्या भाषा कळल्या नाहीत म्हणून यांच्या एका महाभागानं ठरवलं की भारतातल्या भाषांत काही दम नाही! आणि मग दिलं इंग्रजी ठासून. आणि एवढं पुरेसं वाटलं नाही म्हणून यावर पाठ्यपुस्तकं बनवून जे जे संस्कृतीमधलं मुळापासूनच उपटून टाकता येईल ते उपटून टाकलं. राहिलेलं गढूळ केलं.

आता मेख अशी आहे, की हे सगळं एकतर खूप अतिरंजित वर्णन वाटू शकेल किंवा खूपच प्रक्षोभक वाटू शकेल. तुम्ही कोण आहात आणि कुठल्या काळात आहात यावर अवलंबून आहे ते. तुम्ही जर त्या काळात, इंग्लंड मधले रहिवाशी असाल, तर तुम्हाला हे सगळं खूप वेगळ्याच प्रकारे माहिती असेल. म्हणजे कदाचित तुम्ही ऐकलं असेल की, अमक्या जनरल ने किंवा तमक्या वॉईसरॉयने, इंग्लंडच्या राणीसाठी, किंवा एम्पायर वरचा सूर्य मावळू नये म्हणून मोलाचं योगदान दिलं. म्हणजे बघा की, आपापल्या परगण्यातून, त्यातल्या त्यात काय मदत होईल ते शोधून काढून, ती मदत कायम करत राहणं म्हणजे किती देशभक्तीचं. त्यात त्या परगण्यातले लोक अडाणी, मागासलेले, काही प्रांतातले लोक तर थेट जीवावर उठणारे असतील तर आणखीनच जिकिरीचं काम. घरदार सोडून इतक्या लांब राहून आपल्या देशासाठी काहीतरी करणं म्हणजे किती महान! हे लोक जेव्हा मायदेशी परत येतील, रिटायर होऊन म्हणा, किंवा सुट्टीला म्हणा, तुम्ही तर पट्टी काढून गिफ्ट घेऊन द्याल त्यांना? नाही? देशभक्तीच की ती शेवटी! जनरल डायरला नाही तुम्ही बक्षीस दिलं जालियानवाला नंतर?

तुम्ही भारतामधले असाल आणि तेही आत्ताच्या काळातले तर तुम्हाला हे सगळं outrageous वाटेल. किंवा तातडीनं tweet करावंसं पण वाटेल. किंवा कॉंग्रेसनं याबद्दल कसं काहीच केलं नाही किंवा demonetisation कसं यालाच आळा बसवायला होतं असं काहीतरी त्वेषानं whatsapp वर टाकालही. पण माझा मुद्दाच वेगळा आहे.

त्या त्या काळात इंग्लंड मध्येही असे लोक होते की जे म्हणाले, की अरे महापुरुषांनो, हे जे काय चालवलाय हे वाईट आहे, हे चूक आहे. आपण तिकडे राज्य करतो म्हणजे आपल्याला माणुसकी सोडून वागायचा अधिकार नाही! माणसाला माणसासारखं वागवायला काय हरकत आहे? किती ज्यूस काढणार म्हणजे? पण झालं असं की हे म्हणणाऱ्या लोकांना फारसा भाव नाही मिळाला. ते प्रगतीच्या आडे येणारे लोक म्हणून ओळखले गेले. ब्रिटनच्या सूर्याला ग्रहण लावणारे म्हणून यांना बाकी लोकांनी मापात काढलं. आपल्या राज्याच्या विरुद्ध कसं काय बोलू शकता? ऐतं बसून खायला मिळतंय हे सैन्यामूळं, त्यांच्यावर तुम्ही टीका कशी करणार? वगैरे वगैरे.

हे जरा उगाचच सेम नाही वाटतंय?

पण आता काळ बदलला की! आता आपण सगळेच खूप पुढे आलोय. शिकलोय. शहाणे झालोय. नाही काय? प्रस्थापितांना प्रश्न विचारणं म्हणजे देशद्रोह नाही किंबहुना आपल्याच हिताचं आहे हे माहिती आहे आपल्याला. आपण त्यांना in-check नाही ठेवणार तर आणखी कोण ठेवणार? सरकारनं चोख वागायचं यामध्ये आपला सहभाग हो ला हो म्हणणं आणि नाही म्हणणाऱ्याला ठो करणं हा नक्कीच नसतो हे कळलंय की आपल्याला. आता ब्रिटिश नाहीत, पण मग कॉंग्रेस असो, भाजपा असो, किंवा आणि कोणीही निवडून आलेले असो, सत्तेत असलेल्याची भक्ती करणं म्हणजे देशभक्ती असं आपल्याला सत्ताधारी सांगू शकत नाहीत. नाही का?

आता हे उपहासात्मक वाटलं असेल तर काळजी करण्यासारखं आहे. कारण जुना काळ होता, कशाचा कशाला पत्ता नसायचा. इंग्रजांच खपून गेलं. सत्ताधारी असतील किंवा सत्ताधाऱ्यांचे भक्त असतील. दशकं उलटली सगळ्यांना सगळं कळायला. साहेब होता म्हणून इतकं तरी झालं नाहीतर आपलं काही खरं नव्हतं असं म्हणणारे कमी थोडीच होते? तुमचा आमचा काळ निराळा आहे. पुढची पिढी आपल्याहून खूप शहाणी आहे, आणि माहिती तंत्रज्ञानाचा वरदहस्त त्यांच्यावर आहे. त्यांना खूप वेळ नाही लागणार समजायला. लवकरच आपली पोरं किंवा नातवंडं आपल्याला विचारतील, की seriously? तुम्ही सुद्धा?


असो, प्रसून जोशीनं सत्यमेव जयतेसाठी लिहिलेलं गाणं ऐकतोय आत्ता योगायोगाने.

मुझे खुद को भी है टटोलना
कहीं है कमी तो है बोलना
कहीं दाग हैं तो छुपायें क्यों
हम सच से नज़रें हटायें क्यों


PS: most of the references to the British empire and what they did to India are influenced by the book Inglorious Empire.

दिल धुंडता है

More I dived into the history, more amazing stories I discovered. To top it, if there was an awesome story teller then it indeed became a treat. My latest book, Cosmos by Carl Sagan, is one such treat. In first few hours into it, it takes us thru the journey of human discoveries about the things floating in the sky. Our affection and ability of finding explanations to the heavenly bodies is amusing and commendable at the same time.

There is a story about Comets. While people had just started figuring out what a planet is and what a star is, suddenly an object with a tail appeared in the sky for a few days and disappeared. As a species, we all have this obsessive Compulsive disorder. We can't live with a unknown. So there. Everyone attached a meaning to this random object in the sky. These objects were not like the falling stars that appeared for a few seconds and vanished. These objects stayed for a few days making the suspense grow even further. Religious people attached a godly meaning to it. They found either a blessings or a curse in these objects. A few connected them to the calamity on the princes or kings. A few decided to make them the source of all the spirits. A few also called them the sperms of the universe. Everyone was super sure about how their explanation was right! बंदो का कॉन्फिडन्स देखो. बेसिक वाल्या गोष्टी सुधरत नव्हत्या तरी जे नवं दिसेल त्याला काहीतरी थेरी होतीच तैय्यार! काहीतरी करून कसंतरी करून connect all the dots and complete the circle. मग तुमची थेरी पॉप्युलर. These stories of our ancestors reminded me again of how philosphy and science parted their ways.

During the Aristotle days, we used debates to settle down the discoveries. Scientific postulates were debated in the room until one of the sides was reduced to absurdity. For example, we debated if sun is at the centre of the planetary system or if earth is at the centre of the universe. It wasn't a popular option to take a bunch readings at night and deduce the truth. (You see where we inherited our fascination of debating certain important issues in a news room?). But it wasn't too long before a group of misfits, stepped out to really find out what happens out there. This "too long" was a few hundreds of years and a few tortured and behaeded early scientists (well, "आमच्या भावना दुखावल्या" brigade isn't a new thing anyway. We had them from the past). Finally debates continued to be a tool fkr philosophical and religious matters and science took the experimentation route. Make no mistake, even this pre-experimentation era imagination was quite commendable. We discovered many things in this process.

Coming back to the comets.
It took us so many years to finally understand how comets work. There is also a theory about Venus where one said, it used to be a comet and then got converted into a planet. पब्लिक सोडत नाही एकूणच. Some of these theories may sound funny today but if we imagine the time a few thousands of years ago, these thoughts were no short of grand disruptions and for sure made a huge contribution to new discoveries. या सगळ्यात एक केप्लर नावाच्या बाबाची गोष्ट कमाल वाटली मला. त्याच्या काळी टीवी आणि फोन नसल्यामुळे म्हणा किंवा एकूणच काही नसल्यामुळे, दररोज प्राईम टाईम ला आकाशा कडं बघायची सवय समस्त जनतेला होती. तेव्हा तिथे बारीक होणाऱ्या हालचाली पण सहसा सगळ्यांना माहिती असत. "तू खुर्चीमधून उठला म्हणून विकेट पडली" वगैरे किस्से तेव्हाही असायचेच. म्हणजे तो तारा कुठेतरी हलला आणि इकडे पाऊस पडला. वगैरे. यापैकी काही गोष्टी खूप बरोबर पण होत्या. समुद्राची भारती ओहोटी आणि चंद्राच्या जागा यांचा संबंध आपल्याला ज्ञात आहेच की. पण मग जरा जास्तीच लाडात येऊन आता या ग्रह ताऱ्यांच्या जागेचा लोकांच्या वागण्या बोलण्यावर पण परिणाम होतो पर्यंत मजल गेली लोकांची. Astrology has been a popular topic since then. या astrology आणि astronomy च्या intersection मध्ये सापडलेला पहिला इसम म्हणजे कदाचित केप्लर. हा भाऊ astrology करता करता, खरी खुरी readings पण घ्यायचा. गणितं सोडवायचा. वर science ficiton पण लिहायचा. कदाचित One of the first science fiction writers. Now you can imagine the chaos he caused. You get real and then extend the imaginations to a whole new level taking an artistic liberty! समोरच्याला कळलंच नाही पाहिजे की ही जी काय पुडी सोडलाय ही काय आहे?

I find this urge to find the truth and also satisfy your creative buds at the same time amusing, that too on the backdrop of plenty of new discoveries, religious and philosophical debates and what not. The tone of many of these stories from past is often how everyone obviously discarded what we today take for granted. May it be the planetary motions, or be it the falling stars. At times I feel, there must be many things around us today as well which perhaps we have discarded but who knows they might emerge as the fundamental theories of universe tomorrow. Best thing about Science is that it is a self-correcting affair. Old theories get overwritten and that is okay. There is an acknowledgement of pushing the boundaries.

एकूण काय? शोधत राहा. अजून कोणालाच काहीच सापडलेलं नाही आहे.