रोना मेरे बस की बात नहीं!

Add caption

आपण करत असणाऱ्या, किंवा आपल्या हातून घडत असणाऱ्या गोष्टी, सगळ्याच गोष्टी अशा एकदम दिल को छू गया कॅटेगरी मध्ये येत नाहीत. दुसऱ्या कोणाच्या दिल को छुवायची गरज नसली तरी स्वतःच्या पण दिल को छूणाऱ्या गोष्टीही सहसा कमीच की. मेडिटेशन मध्ये कसं आपलं आपण स्वतःशी कनेक्ट होतो तसं मन इकडे तिकडे कुठेही न भरकटता फक्त स्वतः स्वतःपाशीच निमूटपणे बसलंय असं कितीदा होतं? एखाद्या चित्रकाराला चित्र काढताना, किंवा एखाद्या हायकरला डोंगर चढताना हा असा अनुभव येतो म्हणे. तल्लीन एकदम. पण आपण न चित्रकार, न हायकर, आणि वर चुंबकासारखं सतराशे साठ गोष्टींचा कचरा मनात साठवतो. पण मग तरीही हे सगळं असं असताना, अशा काही अनपेक्षित गोष्टी पण असतात, किंवा घडतात, की जिथे हे असं नकळत व्हायला होतं. थोड्याश्या वेळासाठी का होईना, पण होतं. तुम्हाला होतं असं? 

हे लै वैश्विक, सामाजिक, खोल किंवा गंभीर असायची गरज नाही. असच काहीतरी चिरकूट पण असू शकतं. माझ्याकडे तर काहीवेळा एकदम स्वस्तात पण मिळतं हे. उदाहरणार्थ, मला किराणामालाच्या घरपोच आलेल्या, चुरगळून पडलेल्या प्लॅस्टिकच्या पिशव्या घेऊन त्यांना ओरिगामीच्या कागदासारखं सपाट करून, घड्या घालून चौरसाकृती करण्यात, अहाहा फिलिंग येतं. किंवा हेडफोनच्या केबलचा गुंता सोडवताना. त्यात अनोळखी व्यक्तीचा हेडफोन असेल तर अजूनच बेष्ट. (You can imagine, what I must be doing in the flights when a co-passenger sleeps with headphones tangled! #creepy) किंवा पूर्वी आपल्याला फोन फॉरमॅट करून मग सगळं नवा गडी नवं राज्य करण्यात सुद्धा एक कीक मिळायची.

I am sure, प्रत्येकाचं असं काहीतरी छोटं मोठं असेलच. नेमून दिलेलं काम करताना मनामध्ये सातशे सव्वीस distractions आणि अशा काही अनपेक्षित ठिकाणी मात्र अलग ही लेवल पे कॉन्सन्ट्रेशन. मला तर वाटतं की कराटे कीड मध्ये काचा पुसून त्या पोराची जशी थेट कराटे खेळायची तयारी होते, तशी काहीतरी खास सुपर पॉवर तयार होत असेल माझ्यामध्ये. पण तो विषय वेगळा, कारण खरंच तयार होत असेल तर मला माझी खरी ओळख गोपनीय ठेवणं भाग आहे. इसके बारेमें फिर कभी. सध्या आपण या फक्त अनपेक्षित ठिकाणी सापडलेल्या या अनुभवांबद्दल बोलू.

उदाहरणादाखल बोलायचं झालं तर, एकदा मी past life थेरेपी साठी गेलेलो. का असं काही नाही. गेलेलो. एवढंच. त्यामध्ये आपले आपले बरेचसे अनुत्तरित प्रश्न, मनात असलेल्या स्वतः बद्दलच्या, इतरांच्या बद्दलच्या, किंवा कुठल्याही अनाकलनीय भीती, किंवा अशाच बऱ्याच न झेपलेल्या पण टोचणाऱ्या छप्पन्न गोष्टी, थोड्या बऱ्या हाताळता याव्यात म्हणून आपल्याच भूतकाळाशी संवाद साधता येतो. पण या सगळ्याला फाटा देऊन, आपण फक्त कुतूहल म्हणून मुँह उठाके गेलेलो. (Actually, when I am writing this, I can see, how I stumbled upon so many solutions, way earlier than I ran into problems! And when I ran into problems, I wonder why I never turned back to any one of those! हे जरी #उगाचचdeep #उगाचचीअक्कल असलं त्यावरही परत कधीतरी अजून वेगळं लै मोठं तत्वज्ञान पाझळता येईल. तेव्हा आत्ता विषयांतर करत नाही.) तर मुद्दा असा की ते पास्ट लाईफ थेरेपी करताना, जे काय ढसा ढसा रडून झालं, ते आपलं न भूतो न भविष्यति होतं! स्वतः स्वतःवर अवाक झालेलो तेव्हा मी. शेवटी सगळं संपल्यावर माझं मलाच झेपत नव्हतं, की बॉस ये जो हुआ, वो क्या हुआ? खाया पिया कुछ नहीं अणि रोया मात्र बारडीभर! या पहिल्या प्रकारामध्येच उडालेली ही तारांबळ बघता, मी दुसऱ्या तिसऱ्या सेशन साठी परत फिरकलोच नाही. पण तो अनुभव एकूणच घर करून आहे मनात.

रडणे ही आपली खासियत नक्कीच नाही. चित्रकला सोडली तर, दोन नंबरचा अवघड विषय म्हणजे रडणे. लहान असताना हे आपलं नॅचरल टॅलेंट होतं, आणि मग कधी मागे पडलं काय माहिती! आणि मग जब वापिस आया, तब एकदम छप्पर फाड के आया. हे असं. हे जमणार नाही आपल्याला म्हणून प्रयत्न न करता सोडून दिलेल्या विषयासारखं आहे हे रडण्याचं. थोडा ट्राय करके देखो, इतना बुरा भी नहीं है!

एकदा एका फ्लाईटमध्ये, कॅप्टन फँटॅस्टिक बघत होतो. जंगलात राहणारं कुटुंब. एक बाप, आणि त्याची छोटी मोठी तीन पोरं, तीन पोरी. त्यांची आई आजारी होती, की सुरुवातीलाच आजाराने गेलेली होती. सगळी पोरं बहुधा तिथेच जंगलात जन्मलेली आणि वाढवलेली. जंगलातच राहायचं असेल तर मग सिमेंटच्या जंगलात कशाला राहायचं? सरळ थेट खऱ्या खुऱ्या जंगलातच जाऊया न. असा काहीसा हिशोब. When I was roaming on the streets of Krakow and Prague last year, this film came back to me. There were so many shades of the voices against the capitalistic way of living in every next corner. On one side, they were remains of last few protests of and protests against communist regime. But on the other side they were also a reminders of how much inadequate the new regime also is. पण साहजिकच हा मुद्दा नाहीये. हे आपलं आलं ओघानं म्हणून. तर सिनेमा बघता बघता आपण लवकरच त्यात घुसून बसलो होतो. एकूणच जंगलात राहायची कल्पना लै च आवडलेली. आणि मग सिनेमाने घुमवली गाडी भलतीचकडे. And there was this moment. On one side, I felt the urge of instantly expressing how and what I felt. But I was not used to doing that either. Especially when there were hundreds of people around you. And on the other side, my analytical mind kept on reminding me that nobody knew me there really. In a way, there is nobody around me. If I felt like laughing or even crying, what's the point of holding it back because of the people, whom I hadn't met before, and might not ever meet again too. So what if they saw me crying? or laughing like crazy? म्हणजे, ओळखीच्या लोकांच्यात पण हे असं करायला काहीच हरकत नाही. पण इथे तर ग्रीन फिल्ड न? सूट की मोकाट!

स्वतःला कसं वाटतं हा जरी खूप खाजगी भाग असला, तरी तो दाबून ठेवण्यात काय पॉईंट न? पण मग अमुक ठिकाणीच व्यक्त व्हावं, आणि तमुक ठिकाणी होऊ नये, अमुक प्रकारे व्यक्त व्हावं, किंवा तमुकच व्यक्त करावं, हे असलं मोजमाप कसं ठरवायचं? जिथं मोकळं व्हावंसं वाटेल, तिथे व्हावं. नाही वाटेल तिथे नाही व्हावं. इतकं सोपं का नसावं हे? खरं तर ओळखीच्या लोकांमध्ये हे जरा सोपं असायला हवं. पण पूर्णपणे ओळख असलेले असतातच कितीसे? पण मग कमीत कमी संपूर्णपणे अनोळखी लोकांत तरी जे खळाळून हसायला, किंवा सब कुछ सोडून, ढसा ढसा रडायला काय हरकत आहे? गणित मांडला तर, या दोन पैकी एका बाजूला तरी हातचा पकडायला हवा न. आणि मग, जाऊ दे, घाला चुलीत सगळं, म्हणून त्या दिवशी फ्लाईट मध्ये आपण पोट भरून रडून घेतलं. एकदम सिनेमाच्या तालावर रोलर कोस्टर राईड झाली. तसा ट्रॅजिक वगैरे पण नव्हता पिच्चर. एकदा एअर होस्टेस येऊन विचारून गेली, की बाबा, ठिकेस न? तिला म्हणालो, कॉफी पिऊन खूप वेळ झाला. म्हणून. त्या नंतर पुढचे एक दोन दिवस मी माझ्याच अश्रूंची उकल करत होतो. की हे काय मधेच झालं? मग ते ख़ुशीके आँसू थे पगले, म्हणून सोडून दिलं.

रडता येणं, आणि रडणं समजणं या सुद्धा दोन वेगळ्या गोष्टी आहेत. नाही का? या अशा चार पाच प्रसंगानंतर, आपण कधीही असंच जाता जाता रडून टाकतो. मग ते कधी कधी गाणी बिणी असोत. सिनेमे वगैरे असोत. आपलं तर टेड टॉक बघताना पण रडून झालंय. खूप वर्षांनी क्या स्वाद है जिंदगीका वाली क्रिकेट स्टेडियम मधली जाहिरात बघताना पण रडून झालं. काहीतरी कुठंतरी दबून राहिलेलं असतं की आत. मोकळं करून दिलं की झालं. ते काय होतं आणि कसं मोकळं झालं. का झालं. हे समजून घ्यायचा हट्ट आता मी सोडलाय. नाहीतर त्याचं गणित सोडवताना, अजून दोन चार मोमेंट हुकल्या तर काय करणार? कारण माझ्यासाठी अजून या मोमेंट प्रेडिक्टेबल नाहीयेत. त्या अजूनही खुप अनपेक्षित ठिकाणी, अनपेक्षित वेळेला सापडतात. पण ठीकच आहे म्हणा. असं कुणी ग्लोबल स्टॅंडर्ड बनवलंय रडायचं. आपण एक्सपर्ट पण नाही यात. प्रत्येकाचं आपलं आपलं गणित असणारच की व्यक्त व्हायचं. आणि असावं सुद्धा. आधी व्यक्त व्हायला शिकू. मग त्यामागचे गणितं ही समाजातील.


ता.क. (१): हे लिहिताना आपण काडीमात्रही रडलेलो नाही. किंबहुना, प्रचंड इमोशनल सिन सुरु असेल सिनेमामध्ये, तर आपसूकच खुद्कन हसू येण्याचीही रोग आहे आपल्याला. तो सगळा विषयच वेगळा.

ता.क. (२): काही दिवसापूर्वी, शहरी जीवन, त्यामध्ये एकाकी पडलेली माणसं, कुटूंबं, सध्याच्या परिस्थितीमध्ये गेलेले जॉब, कमी झालेलं उत्पन्न, भविष्यातला अंधार आणि घाऊक मध्ये उधार घेतलेले यशापयशाचे निकष, या सगळ्यांचा मानसिक स्वास्थ्यावर झालेला परिणाम, यावर आम्ही आपसांत बोलत होतो. त्याच अनुषंगाने हा विषय निघाला. वाटलं, की मोकळं होणं, हे अवघड कधी होऊन बसलं, हे जरी माहिती नसलं, तरी आता हे गरजेचे आहे, more than ever, म्हणून आपापले छोटे छोटे मार्ग काढून, त्या त्या वेळी, किंवा होईल तसं मोकळं होणं हे ठरवलं तर फारसं अवघड नाही, हेही तितकंच खरं.

ता.क. (३): आणि keep an eye on your near and dear ones. Someone around you also might be in need of help. Of course, help yourself, before helping others.

क्रमशः

"खूप जोराची लागलीय!" असं म्हणून ती बाहेर पडली. तरातरा चालत ट्रेन स्टेशन वर आली. एक स्टॉप पुढे गेली. पलीकडच्या प्लॅटफॉर्म वर जाऊन उगाच ट्रेन बदलली. आणखी एक स्टॉप गेली. आणि उतरली. पुढचे सगळे जिने चढून उतरून स्टेशनच्या बाहेर आली. रंगीत माणसं हुंगत, जवळचा एक छोटेखानी कॅफे हुडकून, तिथल्या एका खिडकी पाशी बस्ता टाकून बसली. एका मिनिटात उठली आणि काउंटरला जाऊन एक कॅपूचीनो मागवली. तिथल्या बॅरीस्ताने सवईनुसर लॉयल्टी कार्ड घेतेस का म्हणून विचारलं. तिनं ऑफ कोर्स मान हलवली. त्यानं शिक्का बीक्का मारून किती कॉफ्या रिचवल्या की मग एक कॉफी फुकट मिळणार वगैरे गणित सांगितलं. "मी लॉयल होण्यात एक्सपर्ट आहे" असं म्हणत तिनं परत मान हलवली आणि कार्ड उचललं.

सुमारे सहा महिन्यापूर्वी ऑफिसच्या कॅन्टीन मध्ये सारुक खान बनून प्रोजेक्ट मधल्या पोराटोरांना काय ऐकवलेलं ते आठवून मग स्वतःशीच हासूनही झालं.

.
.
.

"हवीतच कशाला ही कार्ड इतकी? If you are loyal to everyone, then you are loyal to no one. काय मोठा खजाना जमा होणारे हे दोन चार कॉफ्या फुकट मिळवून? एवढं तिकडं पैसे मिळवायचे आणि इकडे एक एक कॉफीची गणितं मांडायची? सरळ आपापली कॉफी घ्यावी आणि चालते व्हावे. कोणी सांगितलंय उगाच ते कार्ड शोधा, मग त्यावर शिक्का मारून घ्या. आणि तोवर आपल्या मागे उभे असलेल्यांची रांग पंगवा. त्यापेक्षा हे सगळं टाळलं तर किती लोकांचा किती वेळ वाचेल? आणि त्या कॉफीवाल्याला द्यायच्यात आहेत दर नऊ कॉफी विकल्यावर दहावी कॉफी फुकट, तर अशीच दे न म्हणावं समोर येणाऱ्याला! ज्याला अचानक अशी फुकट कॉफी मिळेल त्याला किती छान वाटेल सरप्राइज! येईल की पठ्ठ्या परत परत! वर कागदाची आणि शाईची बचत, ती वेगळी." असं म्हणत सगळी कार्ड कानाकोपऱ्यातून काढून कचऱ्यात स्वाहा केलेली. आणि ऑफ कोर्स, पोरं टोरं पण पांगलेली.
.
.

नंतर काही महिन्यात परत फ्रेश मध्ये कार्ड जमा करणं सुरू पण झालेलं. "अधे मध्ये उगाच हट्टाने क्रांतिकारी व्हायची भूक म्हणजेच बीइंग ह्युमन की!" ते ही असं पान पुसून.
अणि इथे झोपला तोच सारुक!

.
.
.

हे चक्र तिचं सुरू असायचं. आता परत एकदा कार्डांचा साठा त्यांचं अस्तित्व वेगळं जाणवेल इतका मोठा झालेला. तिनं एकदा सगळ्या पसाऱ्याकडे नजर टाकली. यावं कॅफे. त्याव कॅफे. याचं सँडविच. त्याचा बरिटो. कुठे डोनट. कुठे ज्यूस. मग झालच तर किराणा माल. घ्या. प्रत्येकाचं प्रॉमिस. कधीतरी, काहीतरी वस्तू फुकट द्यायचं. आणि ज्यामध्ये तिला काडीमात्रही रस नव्हता. तिच्या लेखी दर कार्डामागे एक वेगळीच गोष्ट फुकट मिळायची. आणि त्याची उत्कट तहान लागली, की ती "जोराची लागलीय" म्हणून असेल तिथून बाहेर पडायची.

तेवढ्यात कॉफी आली. तीही एव्हाना थोडी शांत झालेली. स्टेशनवरचा लाल जॅकेट मधला तिकीट वाला म्हातारा, एकमेकांच्या खोड्या काढणारं कपल, फोन मध्ये घुसलेली मुलगी, गलेलठ्ठ बॅग घेऊन रस्ता चुकलेला मुलगा, टुरिस्ट म्हणून आलेले काका काकू आणि त्यांना अक्कल शिकवणारं त्यांचं शेम्बड नातवंड. या सगळ्यांबरोबर झालेल्या अडीच तीन सेकंदाच्या नजरा नजरेत छोट्या छोट्या गप्पा मारून झालेल्या तिच्या. अभी के लिए वो काफी था. रिचार्ज डन. "कॉफी है... काफी है" असं स्वतःशीच म्हणत तिनं निवांत श्वास घेतला.

आजचं कार्ड आणि त्यावरचा शिक्का म्हणजे हे सगळं. असं पॅक करून तिनं कार्ड आतमध्ये ठेवलं. बाकी परत आहेच की, कॉन्फरन्स रूम. व्हाईट बोर्डिंग. मिनिट्स ऑफ द मिटिंग. क्लायंट. टीम. बॉस. ईमेल. कॅलेंडर इन्व्हाईट. आणि काय नि काय नि काय.

शाळा, कॉलेज, एमबीए, पचवत पचवत, प्रत्येक टप्प्यावर केलेल्या सेलेब्रेशन गणिक, झालेली ही आखीव रेखीव, शिस्तबद्ध प्रगती. या चाकोरीमध्ये अडकवून घेण्यासाठीची अखंड धडपड. आणि मग हीच धडपड जरा अति झाली की अचानक, भरगच्च कॉन्फरन्स मध्ये, किंवा अपने पराये घेऊन थाटलेल्या छोट्या मोठ्या मिटींग्स मध्ये, नेमून दिलेल्या चौकोनी जागेत, किंवा कुठेही, तिला वाटायचं की कोणाशी बोलणंच नाही झालं की य काळात? काहीही संबंध नसणारं, काहीही पॉईंट नसलेलं, कही से - कही को भी - आओ - बेवजह चले - वालं २ सेकंद ते २ तास अशा कुठल्याही मोजमापात बसू शकणारं.

कहा गए वो लोग वगैरे मेलोड्रॅमॅटिक व्हायच्या आधी मग, तेच बोलणं हुडकण्यासाठी मुँह उठाके बाहेर पडते. ही माझी माझी छोटीशी रोडट्रीप. सापडलं मला हवं ते की जाते परत. आणि मिळतं की इथे तिथेच काहीतरी.

.
.

गलेलठ्ठ बॅग घेऊन रस्ता चुकलेला मुलगा आता आपल्या रस्त्यावर जायला परत निघाला. जाताना तिला म्हणाला, "तुला एक सुचवू काय? म्हणजे आता हलकी झालीचेस तू. पण तरीही आपलं उगाच. तुझ्यामुळे फुकट मिळालेल्या कॉफीचं ऋण फेडायला म्हण."
तिनं मान हलवली. "एका अमेझिंग पॉईंटला आपण आटा आहोत. याचा विचका करू नको." हे आपलं मनातल्या मनात.
"तू ऍप वापरू शकतेस की. लॉयल्टी कार्ड गोळा करण्या पेक्षा?"

.
.

परीस्थितीचं गांभीर्य ओळखून त्यानं मौका-ए-वरदाद वरून पळ काढला. त्यालाही त्याच्या रोडट्रीप वर जायचं होतं. पुढचा पाडाव. प्राग.

दिल धुंडता है

More I dived into the history, more amazing stories I discovered. To top it, if there was an awesome story teller then it indeed became a treat. My latest book, Cosmos by Carl Sagan, is one such treat. In first few hours into it, it takes us thru the journey of human discoveries about the things floating in the sky. Our affection and ability of finding explanations to the heavenly bodies is amusing and commendable at the same time.

There is a story about Comets. While people had just started figuring out what a planet is and what a star is, suddenly an object with a tail appeared in the sky for a few days and disappeared. As a species, we all have this obsessive Compulsive disorder. We can't live with a unknown. So there. Everyone attached a meaning to this random object in the sky. These objects were not like the falling stars that appeared for a few seconds and vanished. These objects stayed for a few days making the suspense grow even further. Religious people attached a godly meaning to it. They found either a blessings or a curse in these objects. A few connected them to the calamity on the princes or kings. A few decided to make them the source of all the spirits. A few also called them the sperms of the universe. Everyone was super sure about how their explanation was right! बंदो का कॉन्फिडन्स देखो. बेसिक वाल्या गोष्टी सुधरत नव्हत्या तरी जे नवं दिसेल त्याला काहीतरी थेरी होतीच तैय्यार! काहीतरी करून कसंतरी करून connect all the dots and complete the circle. मग तुमची थेरी पॉप्युलर. These stories of our ancestors reminded me again of how philosphy and science parted their ways.

During the Aristotle days, we used debates to settle down the discoveries. Scientific postulates were debated in the room until one of the sides was reduced to absurdity. For example, we debated if sun is at the centre of the planetary system or if earth is at the centre of the universe. It wasn't a popular option to take a bunch readings at night and deduce the truth. (You see where we inherited our fascination of debating certain important issues in a news room?). But it wasn't too long before a group of misfits, stepped out to really find out what happens out there. This "too long" was a few hundreds of years and a few tortured and behaeded early scientists (well, "आमच्या भावना दुखावल्या" brigade isn't a new thing anyway. We had them from the past). Finally debates continued to be a tool fkr philosophical and religious matters and science took the experimentation route. Make no mistake, even this pre-experimentation era imagination was quite commendable. We discovered many things in this process.

Coming back to the comets.
It took us so many years to finally understand how comets work. There is also a theory about Venus where one said, it used to be a comet and then got converted into a planet. पब्लिक सोडत नाही एकूणच. Some of these theories may sound funny today but if we imagine the time a few thousands of years ago, these thoughts were no short of grand disruptions and for sure made a huge contribution to new discoveries. या सगळ्यात एक केप्लर नावाच्या बाबाची गोष्ट कमाल वाटली मला. त्याच्या काळी टीवी आणि फोन नसल्यामुळे म्हणा किंवा एकूणच काही नसल्यामुळे, दररोज प्राईम टाईम ला आकाशा कडं बघायची सवय समस्त जनतेला होती. तेव्हा तिथे बारीक होणाऱ्या हालचाली पण सहसा सगळ्यांना माहिती असत. "तू खुर्चीमधून उठला म्हणून विकेट पडली" वगैरे किस्से तेव्हाही असायचेच. म्हणजे तो तारा कुठेतरी हलला आणि इकडे पाऊस पडला. वगैरे. यापैकी काही गोष्टी खूप बरोबर पण होत्या. समुद्राची भारती ओहोटी आणि चंद्राच्या जागा यांचा संबंध आपल्याला ज्ञात आहेच की. पण मग जरा जास्तीच लाडात येऊन आता या ग्रह ताऱ्यांच्या जागेचा लोकांच्या वागण्या बोलण्यावर पण परिणाम होतो पर्यंत मजल गेली लोकांची. Astrology has been a popular topic since then. या astrology आणि astronomy च्या intersection मध्ये सापडलेला पहिला इसम म्हणजे कदाचित केप्लर. हा भाऊ astrology करता करता, खरी खुरी readings पण घ्यायचा. गणितं सोडवायचा. वर science ficiton पण लिहायचा. कदाचित One of the first science fiction writers. Now you can imagine the chaos he caused. You get real and then extend the imaginations to a whole new level taking an artistic liberty! समोरच्याला कळलंच नाही पाहिजे की ही जी काय पुडी सोडलाय ही काय आहे?

I find this urge to find the truth and also satisfy your creative buds at the same time amusing, that too on the backdrop of plenty of new discoveries, religious and philosophical debates and what not. The tone of many of these stories from past is often how everyone obviously discarded what we today take for granted. May it be the planetary motions, or be it the falling stars. At times I feel, there must be many things around us today as well which perhaps we have discarded but who knows they might emerge as the fundamental theories of universe tomorrow. Best thing about Science is that it is a self-correcting affair. Old theories get overwritten and that is okay. There is an acknowledgement of pushing the boundaries.

एकूण काय? शोधत राहा. अजून कोणालाच काहीच सापडलेलं नाही आहे.

तुम्ही काय करता?

तुम्ही काय करता? या प्रश्नाचं उत्तर तुम्हाला पैसे कशाचे मिळतात हे सांगून द्यायचं असतं हे कधी ठरलं असेल?

शाळा कॉलेजात "मोठं होऊन काय बनणार?" हा फेवरेट प्रश्न असायचा. त्या प्रकारातून बाहेर आलं की पुढच्या इयत्तेत हा प्रश्न असतो. तुम्ही काय करता?


या प्रश्नाचं असं उत्तर द्यायला काय हरकत आहे की

मी हसत असतो. दिवसातून अर्धा वेळ मी तेच करतो.
किंवा
मी पळतो. आता ८ तासाच्या ऑफिसपेक्षा सकाळच्या एक तासाच्या पळण्यात जास्ती मजा येत असेल तर का नाही?
किंवा
मी लिहितो. पुस्तकं बिस्तकं नाही. पण तरीही भरपूर लिहितो.
किंवा
मी गप्पा मारत असतो. माझी स्पेशालिटी आहे ती. कोणाशीही मी दिलखुलास बोलू शकतो.
किंवा
सध्या तरी यु ट्यूब बघतो. पण आता चेंज करेन म्हणतोय.
किंवा
मी ढोल वाजवतो
किंवा
मी नाच करतो
किंवा
मी बसतो कोडींग करत. त्यातच किक मिळते मला.
किंवा
मला शिकत रहायला आवडतं. आत्ताच मी भाज्या उगवायला शिकलो.


तुम्हाला काय करून आनंद मिळतो हे असंच असायला हवं हे. नसेल कोणाला आपला जॉब करून मजा येत तर कशाला बळच सांगायला लागो की अमक्या अमक्या ठिकाणी तमकं तमकं काम करतो. तसंही मला पैसे कुठून मिळतात ही माहिती शेअर करून कोणाला काय मजा? त्यापेक्षा मी ढोल वाजवतो म्हणण्यात केवढी मजा आहे. दर गणपतीमध्ये, दर उत्सवात जाऊन मी ढोल वाजवतो. है की नही? हे म्हणजे असं की ज्याचे किस्से सांगताना आणि ऐकताना सगळ्यांनाच मजा. उगाच दरवेळी मोघम प्रश्नाला निरर्थक उत्तराचा नैवैद्य दाखवायची जुनी प्रथा का कुरावळवी आणि त्यानं कोण प्रसन्न होणार?

तर... काय मग... तुम्ही काय करता?

Another Legendary Internet Company

एक होता माणूस. अमेरिकेतल्या वॅलीमध्ये राहायचा. इंटरनेटचं खूळ नवं होतं तेव्हाची गोष्ट आहे ही. या तंत्रज्ञानातून काहीतरी उलथापालथ घडू शकते असं ज्यांना ज्यांना वाटलं त्या सगळ्यांनाच त्यातून भरामसाठ कमवता नाही आलं. पण ज्यांना जमलं त्यांनी एकूणच इंडस्ट्रीचा रावरंगच बदलला हे खरं. या माणसालाही तसंच वाटलं. काही गोष्टी ज्या दुकानातून लोकं विकत घेतात, त्या इंटरनेटवरून लोकांकडे पोचवू शकतो आशा त्याच्या कल्पनेमुळं. लोकांना काय आवडतं आणि किती आवडतं याचा त्याला अंदाज होता. त्यानं जेव्हा हा प्रकार सुरू केला तेव्हा हे नवीन होतं. इंटरनेट हे माध्यम असं होतं की ज्यांना झेपलं ते तगले. आम्हीच शहाणे म्हणून जे अडून बसले, ते काळाच्या पडद्या आड गेले. या माणसाला ते कळत चाललेलं. आणि त्या वेगानं पावलं उचलणं पण याने सुरू केलेलं. गोष्टी थेट इंटरनेट वरून लोकांपर्यंत पोचणार असल्यानं मिडल मॅन लोकांची वाट लागली. मोठमोठी दुकानं आता बंद पडणार होती. त्यांनी आवाज करायचा प्रयत्न केला पण याचं अलिखित उत्तर ठरलेलं होतं. माझ्या बरोबर या, तुम्हाला नवी पद्धत सांगतो धंदा करायची नाहीतर ऑल द बेस्ट आहेच. मिडल मॅन च नाही, पण मूळ निर्मात्यांना सुद्धा त्यांची माल बनवण्याची, लोकांपर्यंत पोचवण्याची पद्धत बदलणं भाग होतं. विक्रीसाठी पूर्वी इतकी मोठी साखळी नसल्यानं आता किमती कमी हवेत आणि त्याची सवय पाहिजे हे कळायला ज्यांना वेळ लागला त्यांची वाट लागली. लोकांच्या सवयी बदलल्या. इन्स्टंट गोष्टी मिळू लागल्या. आता मोठेच नाही तर छोटेही कुठून काय कसं मिळवायचं हे समजू लागले. हातात फोन आल्यावर, थ्री जी, फोर जी आल्यावर चित्रच पालटलं. अमेरिकेतल्या वॅली मधली कंपनी आता आफ्रिकेतल्या किंवा भारतातल्या गावापर्यंतच्या आबालवृद्धांपर्यंत पोचली होती. मध्यंतरी कोणीतरी अकडेवारीमध्ये कितीतरी बिलिअन लोकांपर्यंत हे दर दिवशी पोचतात असं ही या माणसांनं सांगितलेलं. आणि हे असेलही खरं. हे सगळं करता करता हा माणूस माप श्रीमंत झाला हे सांगायला नकोच. मग त्याला कोणी कोर्टात खेचलं. कोणी म्हणाले टॅक्स भरला नाही. कोणी म्हणाले तुमच्यामुळे मालाची पायरसी होतेय. कोणी म्हणालं अमक्याचा जीव गेला, कोणी म्हणालं तरुण पिढीला भलत्याच सवयी लागतायत. पैशा मागं धावताना आपण नैतिकता विसारतोय या इतक्या टोकालाही काहीजण गेले. पण या सगळ्या गलक्याचा आवाज मोठा झालाच नाही. कारण या माणसाने तयार केलेल्या प्लॅटफॉर्मवर येणारे लोक वाढतच जात होते. कोणी बाहेर येऊन बोलो न बोलो. लोकांच्यात इतकी प्रसिद्धी मिळत गेली की मालपण बदलत गेला. पूर्वी एक प्रकार असायचा, आता लोकं सांगतील तसले प्रकार बनू लागले. खपू लागले. लोकांच्या आवडीनुसार शंभर प्रकार एव्हाना बनले होतेच. ही इंडस्ट्री इतकी मोठी होईल याची कल्पना कोणालाच नव्हती. या माणसाने आपलंही प्रोडक्शन सुरू केलं. त्याची टेक्निकल टीमही जोरात आहे. डेटा सायन्स वापरून लोकांची आवड निवड ओळखून दररोज नव्या गोष्टी समोर आणण्याचं जणू ध्येयच घेतलंय याने. आणि हा डेटा पण काही साधासुधा किंवा कमी नाहीच. प्रचंड प्रमाणात.

आता पाच मिनिटं विचार करा आणि ओळखा बघू की हे कशाबद्दल आहे?

गेल्या २५ एक वर्षात कॉम्प्युटरशी निगडीत किंवा इंटरनेटशी निगडीत बऱ्याच कंपन्या निघाल्या. बऱ्याच अशा कंपन्यांना आपण उघड पणे डोक्यावर घेतलं. त्यांच्याकडं काम करण्यात चढाओढ केली. पण हे सगळ्यांच्या नशिबी कुठं? सध्या नुकतच एक पुस्तक संपवलं - बटरफ्लाय इफेक्ट नावाचं. पॉर्नहब आणि युपॉर्न नावाच्या साईट्स चालवणाऱ्या माणसाची गोष्ट आहे त्यात.

त्यानं सुरू केलेल्या या साईट्स मुळं कुठं कसा आणि कोणावर परिणाम होत गेला त्याची गोष्ट.

Did you think about this possibility while reading the first part?

Peace and Dark Comedy

मला एक इतिहासाचा प्रोफेसर भेटलेला एअरपोर्टवर. तो मला म्हणाला की इतिहासाचं टीव्हीच्या डेली सीरिअल सारखं आहे. मधली चार पाच पानं फाटली आणि अचानक काही दशकं पुढं आलो तरी फार काही हुकलेलं नसतं. तेच ते परत सुरू असतं. लोक ते नवं म्हणून बघत असतात. त्यांना असं बघताना बघण्यात ज्यांना मजा येते त्यांनी इतिहास शिकवा. ज्यांना त्रास होतो त्यांनी क्रांतिकारी व्हावं. असो. त्या इतिहासाच्या प्रोफेसर बद्दल परत कधीतरी.

पण त्यातला "आपलं जग एक स्टँड अप कॉमेडी शो आहे" हा अंडरटोन मला आजकाल राहून राहून आठवतो. अति झालं आणि हसू आलं. अशा प्रकारचा. एकूणच. सरसकट. डार्क कॉमेडी.

आपलं हे असं आहे.
आपण सगळे एका खोलीमध्ये बंद आहोत.
या खोलीतल्या सगळ्या भिंती, सगळे कोपरे पेट्रोलने रंगावलेत.
खोलीत दोन कट्टर वैरीपण बसवलेत.
त्यातल्या एकाकडे ७०० कड्यापेट्या आहेत. पण दुसऱ्याकडे चक्क फक्त ५०० च आहेत!
यावर खोलीमध्ये खल सुरू आहे.
म्हणजे काड्यापेट्या आहेत म्हणून नाही काही. तर या दोघांच्यातला कोणीही एकजण दुसऱ्याच्या डोईजड होऊ नये म्हणून.
त्यासाठी आपण भन्नाट उपाय पण काढलेत.
आधी या दोघांनी. नंतर बाकीच्यांनी.

हे दोघंही अविरत काड्यापेट्या बनवायचे. कारण बॅलन्स राहिला पाहिजे न? सगळ्यांना पटलेलं हे. आता तरीही ७०० विरुद्ध ५०० होईपर्यंत.

हे दोघे काड्यापेट्या बनवतायत तर आता खोलीतला प्रत्येक छोटमोठा पण आपापल्या कुवतीप्रमाणे काड्यापेट्या बनवू लागलाय. कारण त्यांनाही बॅलन्स हवाच आहे की. नाही?

सुरक्षित राहण्याचा या खोलीतला आपला एक सर्वमान्य मार्ग म्हणजे सगळ्यांनी आपापल्या परीनं काड्यापेट्या बनवतच राहणं. म्हणजे एकमेकांकडच्या काड्या बघून कोणी आग लावायला धजणार नाही!

आहे की नाही बेष्ट?

म्हणजे काड्या न बनवणं हा कोणाकडे पर्याय नाहीए. करण बाकीचे लगेच आपल्याला खाकच करतील इतका गाढ विश्वास आहे आपल्याला एकमेकांवर.
पण बाकीच्या कोणी काड्या बनवू नये हाही आपला हट्ट आहे.
कारण इतकं प्रेमही आहे आपलं आपल्या खोलीवर! उगाच नाही?

आणि या प्रेमापोटी आम्ही खोलीतल्या भिंतीच्या कोपऱ्या कोपऱ्यावर खडूने लिहूनही ठेवलंय वेळोवेळी. तेही बदाम काढून.

We Love Peace.
We पण Love Peace.
We तर कधीपासून Love Peace.
तरीपण फक्त We च Love Peace.

आता भिंती भरून गेलेत. पण आमचं प्रेम संपलेलं नाही. मग आम्ही एकमेकांनी लिहिलेलं पुसून स्वतःच्या प्रेमाला जागा करतो.

अहो We अजूनही Love Peace.
Peace साठी काहीपण न?
आमच्या आडे आलात तर मग तुमची खैर नाही. कारण आमच्या आडे म्हणजे peaceच्या विरूद्ध. मग या अशांसाठी आणखी दोन काड्यापेट्या जास्ती बनवू आम्ही.

ज्याच्याकडे काड्या जास्ती त्याचं peace वरचं प्रेम जास्ती. त्याला ते व्यक्त करायला जास्ती मुभा.

हे असंय.

आण्विक अस्त्रं बनवण्याची चढाओढ जेव्हा अमेरिका आणि रशियामध्ये सुरू होती, त्यावर टिपणी करताना कार्ल सेगन असं काही बोललेला. दशकं उलटली त्याला आता. मला काल एकजण म्हणाला की खूप असंतोष पसरलाय. सगळं परत बरोबर करायला आता युद्धाला तोंड फुटणारे.

तेव्हा हे सगळं आठवलं.

हा निव्वळ योगायोग की सध्या मी माईन काम्फ पण वाचतोय. पण त्याही बद्दल परत कधीतरी.

बाकी I Love Peace!

बाहेरचा देश

लहानपणी मला बातम्या वाचून वाटायचं की किती लेम वागतात आपले नेतेमंडळी! जरा मोठं झालो तसं त्यांचं लेम वागणं लाजिरवाणं वाटायला लागलं. मग वाटायचं की बाहेरच्या देशांनी आमच्याकडं पाहिलं तर कसं वाटेल? "आमच्या देशामध्ये न, जरा असंच सगळं गडबड असतं" म्हणायची सवय लागली. आपल्या आपल्यातसुद्धा. "बाहेरचा देश" ही तेव्हा एक काल्पनिक इंटीटी होती. "बाहेरचा देश" हा असा भाग की जिथं सगळं परफेक्ट. आपल्याकडे जे जे राडे होतात ते अजिबात न होत असल्याने एकदम बेष्ट. विंडोज ९८ च्या वॉलपेपर सारखा डीफॉल्ट निसर्गरम्य. तुफान हुशार माणसं रस्त्या रस्त्यावर शिंपडलेला असा प्रदेश. हा असला न्यूनगंड नकळत मनाशी बाळगून आम्ही मोठे झालो आणि मग एके दिवशी खऱ्या परदेश वाऱ्या सुरु झाल्या. तिथं सगळंच आपल्या देशापेक्षा छान असणार होतं. आणि ते विमानातून उतरल्या क्षणापासून मी अधाशासरखं दाखवत फिरणार होतो. कोणी आजूबाजूला असेल तर त्यांना. नाहीतर स्वतः स्वतःला. हा असा नकळत स्वतःशी केलेला करार होता. I think अजूनही बऱ्याच लोकांचा असतो तसा.

मग एकदा मी ऑफिसमधून घरी येताना, कोरियाच्या रस्त्यांवर मशीनगन घेऊन उभी असलेली मोठीच्या मोठी पलटण पाहिली. कधी जकार्ता मध्ये आयुष्यभर देशाबाहेर न पडलेल्या माझ्या तिथल्या इंडोनेशिअन कलिग्सनी मला ख्या ख्या ख्या करत सांगितलं की अख्ख्या एशिया मध्ये तेच जास्ती करप्ट असणारेत. त्यांच्याही मनात एक आपापला न्यून होता. त्यांचीपण एक "बाहेरचा देश" नावाची कल्पना होती. तिथल्या काहींना तर वाटायचं की मी "बाहेरच्या देशा"तून आलोय. एके दिवशी कोण्या ऑस्ट्रेलियन लोकांनी परत एकदा बालीमध्ये काहीतरी घाण केली म्हणून ऑस्ट्रेलियाच्या जकार्ता मधल्या एम्बसीमध्ये एका हिरोने अन्थ्रेक्सची पावडर नेऊन टाकली. कोणी उदो उदो केला. कोणी निंदा केली. मला ऑफिसला सुट्टी मिळाली. तेव्हा बाल्कनीमध्ये बसून लांबच्या लांब पसरलेल्या शहराकडं बघून असं वाटलं की हा "बाहेरचा देश" नसावा. कदाचित एशियाच जरासा गडबड प्रकार असावा. खूप गर्दी, त्यामुळं खूप मतं, मग तुझं नाय माझं नाय घाल कुत्र्याला असं असावं.

दरम्यान खूप वर्षं गेली. "बाहेरचा देश" काही सापडला नाही. आत्ताच काही महिन्यापूर्वी मी ब्रिटनमध्ये बसून ग्रेक्सीटवर चर्चा ऐकल्या. ग्रीसकडचे पैसे संपले म्हणे. आता आपल्या कष्टाचे पैसे यांना कितीवेळा कर्ज द्यायचे म्हणून बाकीच्या युरोपिअन देशांना ग्रीस त्यांच्या गट्टीमध्ये नको होतं. ग्रीसच्या राजकारण्यांना आलेला बुडबुडा. त्यांना काय बाहेर जायचं नव्हतं. दरम्यान ग्रीसची जनता आपल्याला अशी अपमानास्पद वागणूक आणि सरकार गप्पच म्हणून रुसून बसलेली! सगळाच गोंधळ. लोकांना मुबलक प्रमाणात ओपिनियन पुरवण्यात येत होती. आणि लोक ती ओपिनियन आपलीच म्हणून त्वेषाने एकमेकांशी वादविवाद करत होते. या विषयावर दररोज चर्चा उपचर्चा करून चरितार्थ चालवणाऱ्यांचीही मला ओळख झाली. थोडी ओपिनिअन्स माझ्याकडेही आली. यातून मनोरंजन करून घेणं म्हणजे मॅच्युअर्ड हे मी लगेच आत्मसात केलं. ग्रेक्सीट हा प्रकार थोडाफार झेपायला सुरु झाला होताच तेवढ्यात कोणीतरी ब्रेक्सीट नावाचं पिल्लू पायात सोडलं. यामध्ये उलटं होतं. ब्रिटननं बाहेर पडायचं म्हणून दंगा सुरु केलेला.

आम्ही भूमिपुत्र, म्हणून आम्ही श्रेष्ठ. आमचा पैसा. आमचे जॉब्स. परप्रांतीय म्हणजे गुन्हेगारी, वायफळ खर्च. संस्कृतीचा ऱ्हास. असली ज्वाज्वल्य अभिमानाची भाषणं मी लंडन मध्ये ऐकली. युरोपिअन युनिअन मध्ये खूपच कचरा भरलाय आणि आपण तर खूप भारी आहोत असं म्हणून मग ब्रिटनची नेते मंडळी पेटून उठलेली मी पहिली. परत लोकांना मुबलक ओपिनियन वाटण्यात आली. त्यावर परत "वैचारिक" वादविवाद भरवण्यात आले. आणि मग काठावर का होईना चक्क ब्रेक्सिट व्हावं असं मत पास झालं की!! या वेळेस मलाही अधिकृत मतदान करता आलं. वोटिंग करायचं राहिलं असलं तरी ज्यांनी वोटिंग केलं ते कसे गाढव होते यावरही खल झाला. दुसऱ्या दिवशी लोकं चहाबरोबर खायचं बिस्कीट संपल्यासारखं सैरभैर झाले! आता कशावर शिरा ताणणार? कोणाकडे पुढचा प्लानच सापडेना. पेटून उठलेले नेते मंडळी चुनावी जुमला होता असं म्हणून गाशा गुंडाळून रिटायर होतो म्हणायला लागली! एकूण काय? तर पाचा प्रश्नांची ब्रेक्सीटची कहाणी साठ प्रश्न अनुत्तरीत ठेवून निष्फळ संपन्न होतीय की काय असं वाटलं.

या सगळ्यामध्ये मी तसा घर का ना घाटका. कधी प्रेक्षकांत बसून टाळ्या पिटल्या, तर कधी आपण इथलेच म्हणून अक्कल पाझळली. थोड्याच वेळात अमेरिकेच्या निवडणुकानी जोर पकडला. मग तर सगळंच बदललं. And then suddenly Brexit was no more the only comedy that happened on world stage in 2016! निवडणुकांच्या निकालांनी बऱ्याच लोकांना चकित केलं. तर बऱ्याच जणांना चिंतितही केलं. आता अर्धा देश ज्याच्या मागे उभा राहिला तो माणूस निवडून आला याची काय चिंता करायची म्हणा? आता अश्या माणसाच्या मागं उभं राहणाऱ्यांची संख्या अर्ध्या देशसंख्येएवढी होईपर्यंत समजलंच नाही याची चिंता करता येईल फार फार तर. पण तो आणखीनच वेगळा विषय.

माझा आणखी एक "बाहेरचा देश" बाहेरचा निघालाच नाही. ज्या "बाहेरच्या देशामुळं" जग सुंदर असणार होतं तो देश कुठला याचं उत्तर अधिकाधिक अवघड होत होतं.

Actually, "बाहेरचा देश" ही कल्पनाच खूप मजेशीर आहे असं मला वाटतं. आपलं दररोजच रहाटगाडगं नाकारून चार दिवस टुरिस्ट म्हणून भटकताना दिसलेल्या चकचकीत ग्लासचा हट्ट केल्यासारखं. आपल्याकडे निवडणुकांचे फड लागतात तेव्हा दिवसात तीन वेळा तिथल्या अजब कथांची गलबत येऊन थडकतात. आपण दुर्लक्ष केलं तरी त्यांचा कचरा अंगावर पडतच राहतो. त्यांचा आधी कंटाळा येतो. नंतर राग. आणि मग क्वचित डोकावणारा दूरचा डोंगर लय भारी वाटतो. तिकडच्या डोंगरावर राहणाऱ्यांची कहाणी वेगळी. त्यांचा कचरा वेगळा. तो आपल्या अंगावर पडत नाही. त्या कचऱ्याबद्दल आपल्याला अज्ञान. आणि त्या अज्ञानातल्या सुखकडची धाव म्हणजे हा "बाहेरच्या देशाचा" शोध. शेवटी कुठंही जा. या सगळ्याच्या गाभ्यामध्ये माणूसच. तो खाऊन खाऊन किती वेगळी माती खाणार?

एकूण काय मग? सगळी बोंबाबोंब असं म्हणायचं?

एखाद्या दिवशी आजूबाजूला सुरू असलेलं बघून खूप निगेटिव्ह वाटलं की हे असलं सुचतं. पण मलाही माहिती आहे की हे असं नसतं. नसावंच म्हणजे. भलतीकडं पाहिलं की भलतंच दिसतं. आपल्याकडं काहीतरी छान आहे. आपल्याला छान गोष्टींचा छंद आहे म्हणून वेगवेगळ्या छान जागा शोधणं हे असंही असत असेलच की. मग त्या जागा देशांच्यातल्या असोत किंवा मनातल्या. अशा कारणाने सापडत गेलेल्या बाहेरच्या प्रदेशाने जग सुंदर होतही असेल. नाही?

You change something because you want to go away from what you dislike is far different than going somewhere to find more of what you like. One is running away leaving things behind and other is going on a journey collecting things. But then I take a step back. I look at myself and try to find an answer. Have I collected things on my way or do I have only what I have right now... which also can become nothing anytime? Have I been an adventurist or have I been an escapist?

... And I struggle finding it out while the hunt for बाहेरचा देश continues nonetheless.

My Encounter With The Truth

मला आठवतंय, शाळेत असताना शेंबूड पुसायला येत नसला तरी आम्ही हिरीरीनं गांधी, सावरकर, टिळक, चवीला हवा असेल तर गोडसे आणि थेट हिटलर मध्ये स्पर्धा लावायचो! हौशी लोक त्यामध्ये आंबेडकर, भगतसिंग पासून थेट शिवाजी, आणि अकबर यानाही ओढायला कमी करायचे नाहीत. उगाचच मला अमुक अमुक आवडतो असं एकानं म्हणायचं आणि मग बाकीच्यांनी त्याची इज्जत काढायची. Identifying yourself with whom you hate most or whom you cannot stand if anyone else hates at all ची ही आपली पहिली पायाभरणी असावी. आमच्या शाळेत जेव्हा आम्ही ही स्पर्धा भरवायचो तेव्हा, मला अमुक आवडतो म्हणणाऱ्यांनाही फारशी अक्कल नसायची आणि त्यांना उलट बोलणाऱ्यानाही फारसं कळलेलं नसायचं. पुढे इतिहासाच्या पेपरमध्ये शिट्ट्या वाजल्या की कळायचं की कोणी किती पुड्या सोडलेल्या. पण मोठं झाल्यावर आत्ता कुठे काय परीक्षा बिरीक्षा? त्यामुळे बऱ्याचशा बाबतीत मी त्या अवस्थेतून फारसा बाहेर आलोय असं वाटत नाही अजूनही. पण आलं पाहिजे खरं.


हे आठवायचं कारण म्हणजे, आपल्या पुस्तकी कारकिर्दीची तब्बल तीन पुस्तकं संपल्यावर आपण थेट गांधीबाबांची ऑटोबायोग्राफीच उचलली. हय गय नाय काय! पण हा प्रकार जरा वेगळाच निघाला. तब्बल एकोणीस तास खपवल्यावर कळलं की आपल्याला किती कमी कळलेलं तेच जास्ती कळलंय! म्हणून यावर काहीतरी लिहावं असं बऱ्याचदा उचंबळून आलं तरी काय आणि कसं लिहावं हे झेपत नव्हतं. माहिती असलेलं किंवा माहिती आहेच असं वाटलेलं पुसून परत पाटी कोरी करायची कुवत किंवा हिम्मत यांच्यातल्या एकात कुठेतरी विकेट पडायची.


मोहनबाबूंच पुस्तक संपून आता काही महिने झाले. पुस्तकात मोहनचा बॅरिस्टर होऊन नंतर महात्मा झाला. पण तो होता होता आपल्याला मात्र दम लागला. पुस्तकाच्या शेवटी महात्मा म्हणलं गेल्याबद्दल त्यालाही छान नाही वाटलं. गांधी हा विषयच जरा विचित्र करून ठेवलाय आपण. नाही? जॉब्स आणि मलालाचं पुस्तक समोर असताना, तेव्हा तेव्हा नव्यानं समजलेल्या गोष्टींबद्दल गप्पा मारता यायच्या. हे मला इथं नाही करता आलं. थेट टोकाचीच चर्चा सुरु व्हायची इथे. गांधींबद्दल एकूणच वाद जास्ती आहे. मग गांधीवाद तर दूरच राहिला. एखाद्या माणसाला महात्माच करून टाकलं की त्याच्यावर चर्चा होण्याचा स्कोप संपत असावा. एकदम दाऊ पेक्षा होलिअर! (मला असं शिवाजी महाराजांच्या बद्दलपण वाटतं. माणसाला माणूस असण्याची मुभा संपवली की मग विषयच संपला. असो. आधीच न झेपलेला विषय सुरु आहे, त्यात महाराज आणून सोडले म्हणजे तर सगळाच गोंधळ उडायचा. तर आपण मोहन वरच परत येऊ.)


आता बघा, आपल्याला ज्ञात असलेल्या गांधीना चोरून जाऊन नॉन वेज खायचं, किंवा नॉन वेज हेच इंग्रजांच्या ताकदीचं रहस्य आहे असं म्हणून सगळ्या भारताला नॉन वेज खायला घालून ताकदवान करायचा छुपा प्लॅन बनवायचं स्वातंत्र्य आहे? किंवा जगाला मदत करता करता, आपल्या बायकोला मात्र कानाला धरून घराबाहेर निघून जा असं सूनवण्याचं स्वातंत्र्य आहे? या पुस्तकातल्या मोहनला ते आहे. म्हणून तो जड जातो. तो प्रत्येक टप्प्यावर स्वतःला बदलत, सुधरत आणि घडवत जातो. म्हणून त्याला जज पण करता येत नाही. तिथं आणखी अवघडल्यासारखं होतं.

अशी ही गोष्ट, गुजरातमधून, इंग्लंड, फ्रांस मधून, आफ्रिकेतून भारतात येऊन थडकते. आता मोहन इथून पुढे जो काही असणार आहे, जे काही करणार आहे, ते सगळं थेट लोकांच्या समोरच असणार आहे. त्यात वेगळं काय लिहायचं? असं म्हणून रजा घेते. मात्र तेव्हाचा मोहन, आणि आपण महात्मा म्हणून मिरवतो ते गांधी यांच्यात लई तफावत आढळते!

जॉब्सच्या पुस्तकासारखं हे पुस्तकही थोडंसं I'm not particularly proud of all the things I've done च्या नोट वर सुरु होतं. इथे मोहन म्हणतो की मी चुकत शिकत दुरुस्त करत इथवर आलोय. हे माझे प्रयोग. या माझ्या बरोबर चूक गोष्टी. तुम्हाला यातून शिकण्यासाठी. एखाद्या विद्यार्थ्याने शास्त्रीय प्रयोग केल्यासारखे हे माझे प्रयोग. तेवढंच माझं श्रेय. बाकी शास्त्र वैश्विकच. मी कायम स्वतःला तपासत जाईन आणि जिथे जिथे गरज आहे तिथे तिथे बदल करत जाईन. म्हणजे हे जे आज म्हणतोय ते उद्या रिवाईज व्हायला स्कोप. आणि तो असलाच पाहिजे. मलाही. आणि तुम्हालाही.

मोहनसाठी इंग्रज सरसकट बदनाम आणि वाईट होते असं वाटत नाही. म्हणजे ऑनसाईट जाऊन आलेल्याला जसे पाश्चिमात्य म्हणजे सरसकट संस्कृतीहीन वाटत नाहीत तसे. मोहनचा अभ्यास आणि वाचन एकदम बाप! मग ते धर्मग्रंथांचं असो, राजकीय असो किंवा ऐतिहासिक असो. वेगवेगळ्या थेरपीवरचा अभ्यासपण कडक. हायड्रो थेरपी, अर्थ थेरपी अशा नैसर्गिक उपचारावर खूप जाम विश्वास. पुस्तकामध्ये एक प्रसंग आहे ज्यात मोहन आपल्या तापानं फणफणलेल्या मुलाला या असल्या थेरपीने बरं करतो. तेव्हा अंगावर काटा येतो. मजा अशी आहे की असाच प्रकार जॉब्सच्या आयुष्यातही घडलेला. पण फरक असा की आपले आजार नॉन वेज न खाल्ल्याने, फलाहार केल्याने किंवा कोण्या हर्बल थेरपीनेच बरे होणार या हट्टापायी जॉब्सने आपला जीव गमावला. मोहनच्या प्रयोगामध्ये अशी कॅजुलटी होत नाही.


शेवटी मोहन पासून महात्मा पर्यंतचा प्रवास खडतर वाटतो. मोहनसाठी आणि त्याच्या अजूबाजूच्यांच्यासाठीसुद्धा. हा सगळा प्रवास मवाळ नक्कीच वाटत नाही. किंबहुना विलक्षण ताकदी शिवाय हे असं करणं अशक्यच असं वाटतं. आपल्या बायको आणि मुलांसाठी आपण काय करू शकलो आणि काय नाही याचं मोहनचं विश्लेषण आणि खंत दोनही मनाला लागतात. या पुस्तकातल्या बऱ्याच गोष्टी कशाच्या मागे दडतील इतक्या किरकोळ नाहीच वाटत, तरीही कुठं हरवल्या हेही कळत नाही.

असो. तर सुरुवातीला म्हणाल्या प्रमाणे अजूनही काय लिहायचं हे कळलं नाहीचय हे दिसलंच असेल. आजचे बरेचसे राजकीय किंवा सामाजिक पेच प्रसंग हे पुस्तक चाळताना परत परत आठवत राहतात. मी मागे हिंद स्वराज हे पॉकेटबुक वाचलेलं. त्यातल्या बऱ्याच मुद्द्यांची पार्श्वभूमी या पुस्तकात सापडते. गांधींना अभिप्रेत स्वराज आणि आपल्याला १५ ऑगस्ट १९४७ ला मिळालेलं स्वातंत्र्य हे फारच भिन्न वाटतात. आणि त्यानंतरही आपण फारसं त्याबद्दल काही केलंय असंही नाही दिसत. स्वावलंबी होण्यापासून, मग ते आपण स्वतः असो, आपलं घर असो, गाव असो, आपलं राज्य असो किंवा आपला देश असो, आपण एकूणच लांब चाललोय असं वाटतं. आणि याची खंत वाटू नये याची पुरेपूर काळजीही घेतोय. आणि हे फक्त भारत देशापुरतं सीमित नाहीए. अमेरिका आणि इग्लंडसारखे देशही याला अपवाद वाटत नाहीत. आणि म्हणून गांधी, त्यांचे विचार, त्यांच्या पद्धती हे more relevant than ever वाटले मला.


असो. शेवटी हा सगळा एक्को है कहानी पर बदले जमाना टाईप प्रकार आहे. जरा वेळ लागेल हे सगळं पचायला. दरम्यानच्या काळात लिओ टॉल्स्टॉयचं वॉर अँड पीस झालं. आता पुढचा पाडाव माईन काम्फ.

ले के रहेंगे... आ जा दी

परवा अथेन्समधून परत येताना राडा झाला. तसा तिकडे जाण्यासाठी निघतानाच सुरु झालेला. फायनल बोर्डिंगच्या क्यूमध्ये उभं असताना फोननं हापुशी घातली! अथेन्समध्ये दंगा सुरु झाला अशी बातमी आली. टायमिंग असलं अफलातून की अगदी दोन मिनिटात विमानात बसणार होतो. ओबामा आला, लोकं चिडले, मोर्चे काढले, ओबामा त्याचं काम करून गेला, लोकं मात्र मारामाऱ्या करायला लागले. हे सगळं वाचून क्षणभर विचार केला की ब्वा जायचंय की नाही? पण मोर्चा बीर्चाचं आपल्याला काय कौतुक? आपण स्वतः मोर्चामध्ये सामील झालेली माणसं! म्हणून ठरवलं जाऊच या. काय हाय काय अन नाय काय? तोवर आपला नंबर पण आला लाईन मध्ये.

आपलं नशीब इतकं भारी की या दिवसाच्या दुसऱ्या दिवशी होता स्टुडंट्स डे. जरा कमी लोकशाही दिवसच असायचा. पण कोणीतरी याला स्टुडंट्स डे बनवलं. हा दिवस म्हणजे १९७३ ला ग्रीसच्या स्टुडंट लोकांनी युनिव्हर्सिटीच्या कट्ट्यावर येऊन आरोळी ठोकलेली, "ले के राहेंगे... आ जा दी!!" तो दिवस. घ्या आता. तरीपण हा विषय आपल्याला जरा विशेष होता. म्हणजे ग्रीसने जगाला लोकशाही दिली हे माहिती होतं पण तिथंही अजादीसाठी लढा दिलेला आणि तोही नुकताच ४० वगैरे वर्षांपूर्वी हे माहिती नव्हतं. तर असं झालेलं म्हणे तिकडं काहीतरी. येताना कॅब ड्रायवर बरोबर गप्पा मारताना त्यानं सांगितलं.

या ड्रायवरचं नाव थॉमस. तो म्हणाला की ८-१० वर्षं लष्करानं ताबा घेतलेला म्हणे यांचा. शेवटी स्टुडंटनी दंगा सुरु केला आणि फायनली मिळाली यांना लोकशाही. परत. दर वर्षी आता त्या दिवशी युनिव्हर्सिटी पासून ते अमेरिकन एम्बसीपर्यंत हे लोक रॅली काढतात. अमेरिकन एम्बसीचा संबंध काय झेपाला नाही. पण ठिके. अमेरिकेच्या नावानं किंवा अमेरिकेच्या नावपुढं ओरडायचा छंद युरोप मध्ये तसंही सहज सापडतो. बाकी रॅली म्हणजे किती शांततेत असते माहित्ये की आपल्याला. तर इकडंही असंच झालं. त्यामुळं सलग दुसऱ्या दिवशीही सेंट्रल अथेन्स बंद करावं लागलं.
थॉमस म्हणाला की "लोकं चिडलीत."
मी म्हणालो "कशासाठी? लोकशाही मिळाली न या दिवशी? की लोकांना लष्करच हवंय अजून?"
तर तो खुदकन हसून म्हणाला की "नाही. तसंही नाहीए. आम्ही ग्रीक आहे न? म्हणून काढत बसतो मोर्चे अधे मधे!! बऱ्याचदा आम्हालाही कळत नाही काय पॉईंट आहे ते."
पाहुण्यांच्या समोर हसत हसत घराची इज्जत काढणारं वात्रट पोर सगळ्यांच्याच घरी असतं म्हणा. असो. ज्याची जळते त्याला कळते. आपण बाहेरून येऊन ४ मिनिटांच्या संवादामध्ये रॅशनॅलिटीची काय अपेक्षा धरावी? थॉमसनं चिडण्याचं कारण म्हणून सरळ मला गणितच सांगितलं.
म्हणाला "हे बघ. तू आत्ता दहा युरो देशील. त्यातले बावीस टक्के टॅक्स आणि वर सव्वीस टक्के सरकारला कर्ज चुकवायला. आठठेचाळीस टक्के गेले इकडेच. बाकीच्यातले थोडे कॅबवाल्या कंपनीला द्यायचे ते मी अजून मोजतच नाहीए."
"बरेच झाले की हे. मग कसं करता मग मॅनेज?"
"भरत नाही टॅक्स." एकदम सोर्टेड.
"मग?"
"मग सरकार आणखी टॅक्स वाढवतं! त्यांना कर्ज चुकावायचंय." हाही समजूतदारपणा!

आता यावर काय बोलता? पण थॉमसची गोष्ट एवढ्यावर नाही संपली. आजसे बीस साल पहले वाला अँगल पण होता त्याच्याकडे. हमारी दोस्ती भूल गये टाईप राष्ट्रीय दुःख थॉमसनं प्रयत्नपूर्वक मनात जपलेलं. म्हणाला "काये. आमच्या पुढच्या पिढ्यांना पुरेल इतकं कर्ज करून ठेवलंय आमच्या सरकारनं. ते पैसे परत मिळवण्यासाठी जर्मनी वंगाळ नियम टाकतात आमच्यावर. आमचं सरकारपण मन खाली घालून ऐकतं सगळं. ते लोकांना आवडत नाही. मग लोकं ऐकत नाहीत. पण मुळात जर्मनीला आम्ही आवडतच नाही. हा इथं प्रॉब्लेम आहे!" थॉमसची दुखती नस पुढे होती. म्हणाला की, "जर्मनीचा दुसऱ्या महायुद्धामुळं ग्रीसवर राग आहे. तेव्हा जर्मनी हरलं ते ग्रीसमुळे! तरी आम्ही त्यांना खूप पैशाची मदत केलेली युद्धानंतर. पण आमचे लोक आपसात भांडत बसले. कोणी पैसेच परत मागितले नाहीत. आता जर्मनी आमची मदत विसरलंय. आता जेव्हा आमची पैसे परत करायची वेळ आली तेव्हा विसरायचं तर सोडाच, पण ते लोक त्यावर इंटरेस्ट पण लावतायत!!"

आम्ही विसरलो, तुम्हीही विसरा हे असलं फ्रेंडली सोल्युशन बेष्ट. तसंही आपल्याला नाही का वाटत की ज्यांच्याकडे पैसे आहेत त्यांनी ते कसे मोठ्या मनानं गरिबांना वाटून टाकावे. तसंच की हे थोड्या फार फरकानं. पण मी खरं तर इथपर्यंत पोचलोच नाही. आपली सुई त्याच्या पहिल्या वाक्यावरच अडखळली.

मी विचारलं, "दुसऱ्या महायुद्धात काय काय काय?" आपलं दुसरं महायुद्ध सुरु झालं पोलंड, ऑस्ट्रिया पासून, पुढे जर्मनी, इंग्लंड वगैरे. मग अमेरीका, रशिया आणि मग डायरेक्ट हिरोशिमा नागासाकीवर बॉम्ब. या सगळ्यात ग्रीसमुळं जर्मनी हरलं हे कुठं हुकलं कळेचना.

प्रत्येक देशाच्या, प्रत्येक गावाच्या आपल्या आपल्या वदंता असाव्यात. तिथल्या तिथल्या लोकांना रमायला आवडतील अशा. तुम्हाला पटो न पटो. तसंच थॉमससाठी एकदम सौ फी सदी सच होतं हे. आणि असेलही खरं. काय सांगा?

म्हणाला, "काय झालेलं? की जर्मनीला वाटलं आपण ग्रीसला असंच जिंकू. आणि मग पुढे जाऊ रशियाला जिंकू. पण ग्रीक लोकं भारी. त्यांनी टफ दिली जर्मनीला. हा असा इकडं डोंगर. जर्मनी त्या साइडला. ग्रीस या साईडला. ग्रीसकडं नव्हती फारशी शस्त्रास्त्र. हे लोकं पडले शेतकरी लोक. मग त्यांनी काय केलं? त्यांनी आणले ट्रॅक्टर. ते लावले डोंगराच्या बाजूला. आणि तेच सुरु करून ठेवले. पलीकडे जर्मन सैन्याला वाटलं रणगाडे आहेत. आणि यामुळं लांबली लढाई. खूप महिने सुरु राहिली. पुढे जर्मनीने ग्रीस काबीज केलंच. पण झालं असं की त्यांना रशियाकडं जायला झाला उशीर. समरच्या ऐवजी विंटर मध्ये जावं लागलं. थंडी कुठे झेपती तिकडची? मग तेव्हापासून जी उतरण लागली जर्मनीला ती थेट हरेपर्यंत. चर्चिलपण म्हणाला तेव्हा की Greeks don't fight like Heroes. Heroes fight like Greeks!" थॉमसला स्वतःलाच मजा आलेली गोष्ट सांगून.

"Wow! मला खरंच हे असलं काही माहिती नव्हतं. टू मच. पण मग तुम्ही पैसे का दिलात जर्मनीला?"
"शेजारधर्म म्हणून. त्यांना उभं राहायला गरज होती." पण अब वो ये सब भूल गये है - असला राग होता बिचाऱ्याचा. त्यात पुढे आता गोष्टीमध्ये लष्कर बिष्कर पण येणार होतं.
"पण आमचे लोक बसले कुठेतरी तिसारीकडंच अडकून. असलंच काहीतरी करत बसतात आमचे लोक. आता जर्मनी बघा विसरतंय का पैसे परत घ्यायला?"

तेवढ्यात आम्ही पोचलो आमच्या ठिकाणी. थॉमसची गोष्ट रंगात आलेली पण मग थांबवावी लागली. म्हणाला पैसे नको. गप्पा मारून मजा आली. तरीही मी आग्रहानं दिलेच आणि म्हणालो की यावाल्या पैशावरचा टॅक्स भर.

शेवटी कोणी कोणापासून कुठली आजादी मिळवली काय माहिती. आणि आजादी नसली तर सत्ता कोणाची हेही काय माहिती. शेवटी लोक त्यातच आपापलं काहीतरी शोधून काढतात. त्यातच त्यांना विरंगुळा सापडतो. त्यातच पुढचं पान उलटतात.

"एक्सेल" इन द करिअर

साधुवाणी, अध्याय सातवा
मी कोण आहे, माझ्या जगण्याचा काय अर्थ आहे, हा इथं प्रश्नच नसतो
कारण इथला प्रत्येक जण कोणा ना कोणाच्यातरी एक्सेल शीट मधला एक सेल असतो
तो एक चौकोन म्हणजे ज्याला त्याला बहाल केलेली त्याची जागिर
आणि किती एक्सेल शीट मध्ये आपल्या जागिरी त्यावर आपला भाव ठरतो

आपण कोणाच्यातरी एक्सेल शीट मध्ये नांदतो
हे काळण्याला आपण इथं वयात येणं असं म्हणतो
ज्याला हे कळत नाही तो ज्युनिअर सॉफ्टवेअर इंजिनिअर किंवा असोसिएट मेम्बर ऑफ स्टाफच राहतो

एका सेल पासून ते अख्खा रो आपल्या नावाचा बनणं
म्हणजे पुढचा टप्पा असतो
या टप्प्यात कोणीही येऊन आपल्या नावावर बिलं फाडून जातो
आणि आपणही हळूच कोणावर तरी हात साफ करून घेतो
अंगावर पडलेल्या वाढीव जबाबदाऱ्या
मिळालेल्या, मिळवलेल्या की लादलेल्या असल्या प्रश्नांना आपण बगल द्यायला लागतो!

जो याच्यापुढे तगतो त्याला आख्खीच्या आख्खी एक शीट आपल्या नावावर करायची संधी मिळते!
आपल्यावर फडलेल्या बिलांना त्या शीटमधल्या कुठल्याही रो मध्ये घुसवायची मुभा मग असते
आपापल्या शिटवर अकर्षक रित्या जेवढे रो आपण मांडू शकतो, तेवढी आपली रँक जास्ती असते
कोणी बॉर्डर काढतो, कोणी रंग भरतो, तर कोणी सबटोटलही मारतो
ज्या शीटवर जास्ती फॉर्म्युले, त्या शीटवाल्याचा तीळ भर जास्ती दरारा असतो.

आणि ज्याच्या शिटमधले जितके जास्ती आकडे, शीटच्या बाहेर वापरले, त्याचा तितका जास्ती पगार असतो.

एखादी शीट स्पेशलही असू शकते.
स्वतःचा एकही आकडा नसताना, अख्खी एका नजरेत मावायला झूम लेव्हल ८० टक्के करायला लावते
सबटोटलच नाही तर इथं वीलूकअप आणि सम-इफ पण असतात
आणि व्हॅल्यू ऍडिशन म्हणून वरती चार पाच फिल्टर आणि दोन तीन सॉर्टपण लावले जातात.
एखादा फॉर्म्युला गंडला, किंवा कुठे एरर आला तर यांची झोप उडते
आणि यांच्या शीट मध्ये एकाहून जास्ती करन्सीची चिन्हं आली की यांची लाईफ बनते!

यासागळ्यांवर एक गॉड फादर बसलेला असतो
त्याच्या नावाचीच डायरेक्ट फाईल बनते
त्याच्या आतमध्ये खूपशा शीट्स असतात
त्याच्यापर्यंत पोचलं की म्या ब्रह्म पाह्यलाचं फिलिंग येतं
आपण जसं प्रत्येक पानाच्या डोक्यावर । गुरुदेव दत्त। लिहतो
तसं या फाईलच्या प्रत्येक शीट मध्ये "अवर ऑर्ग इज फ्लॅट" असं मुबलक टाकलेलं असतं

या इथवर पोचायच्या आधीच बऱ्याचदा आपलं आयुष्य संपलेलं असतं
मग आपल्याला वडीलधारे म्हणवून उपदेश घेण्यासाठी नव्या बॅचला आपल्याकडं पोचवलं जातं
चौकोनात कसं राहायचं आणि चौकोनात कसं वाढायचं याचं ज्ञान ग्रोथ स्ट्रॅटेजीची घुट्टी म्हणून आपण त्यांना देऊ करायचं असतं.
शेवटी आपलं जे काय बनेल, जे काय घडेल, त्याला कंट्रोल एस मारून, सक्सेस स्टोरी म्हणूनच सेव करायचं असतं.

नावात काय आहे?

पिच्चर संपला आणि शेवटी अगणित लोकांची नावं यायला लागली की ती वाचायला जो थांबतो तो खरा शौकीन. पण शौकीन जरी नसाल तरीही शेवटपर्यंत थांबवायची ट्रिक मार्वल आणि डीसी च्या लोकांना फक्कड जमलीए. ते चक्क मिड क्रेडीट आणि पोस्ट क्रेडीट सीनच टाकतात. घ्या. आता जाताय कुठं? ही नावं बघताना सापडतो कोण कुठला जेम्स, कोण अय्यर, कोण पाटील, कोण रूदरफोर्ड. ज्यांच्या ज्यांच्या हातभाराने पिच्चर बनला ते सगळे.

तर मुद्दा या सगळ्यांच्या खारीच्या वाट्याचा नाहीए. (तेवढं महान वीकडेला कुठं सुचणार?) मुद्दा आहे सिनेमा आणि त्यात सोयीस्कर नसलेल्या आडनावांचा. हे कुठल्या तरी प्रकारचं ism किंवा acy आहे. (परत... hypocrisy किंवा racism वगैरे शब्द वापरायची आपली लेवल नहिए. आणि वीकडे ला तर नक्कीच नाहीए). पण या भानगडीला काहीतरी नाव नक्कीच हवंय. पण तुरतास ते बाजूला ठेवू. कारण नावात काय आहे?

तसं म्हणालं तर हॉलीवूडच्या सुपर हिरोना आपल्या आडनावाचा बळी द्यावा लागत नाही. म्हणजे आपल्याला पीटर पारकर, ब्रूस वेन, टोनी स्टार्क, बॅरी अॅलन हे सगळे आडनावानिशी माहिती आहेत. पण आपल्याला क्रिशचं आडनाव माहिती आहे का? द्रोणाचं (द्रोणाचार्य नव्हे... अभिषेक बच्चन)? रा.वन चं (वन हे आडनाव नव्हतं)? किंवा शक्तिमानचं? आपला प्रश्न असं आहे की हा भेदभाव का? एवढंच कशाला? आत्ताच्या मोहेनजेदारोच्या सरमनचं आडनाव माहिती आहे का? त्यातल्या त्या बखर जोखरचं? किंवा राज आणि सिमरनचं? कहो ना प्यार है मधल्या रोहितचं? राहुल खन्ना आठवत असेल. तोही थोडक्याच लोकांना कदाचित. नाहीतर राहुलच. कारण वो एकच नाम सुना होगा. पण राहुल खन्नाची अंजली ही अंजली शर्मा होती हे किती जणांना लक्षात आहे? आता त्यातल्या अमनचं आडनाव आठवतंय?

Nation must want to know. हे असं का?

म्हणजे सरमन हा सरमन सृजन तावडे असला तर? बखर जोखर तर मला आधी एकाच प्राण्याचं नाव वाटलेलं. ते निघालं माणसांचं नाव. तेही दोन वेगळ्या माणसांच. (तीस मार खान मध्ये कसं भाईयोको बुलाव अशी कॉमन हाक असायची रघु आणि राम ला. तसं इथं बखर-जोखर को बुलाव अशी कॉमन हाक होती). ते दोघे बखर नलावडे आणि जोखर नलावडे असं असेल तर. एवढंच कशाला राज कुलकर्णी आणि सिमरन पाटील यांची लव स्टोरी असली असती तर? किंवा अमन हा अमन चाबुकस्वार असला तर?

म्हणजे तावडेनी पराक्रमी असू नये की काय? नलावडेना हिंस्त्र जुळं होऊ नये की काय? किंवा पाटील कुलकर्णी यांची लवस्टोरी गोल्डन जुबिली होऊ नये की काय? अगदीच काय तर चाबुकस्वारने सलमान सारखा त्याग करू नये की काय?

आ?

म्हणून म्हणतो. या ism किंवा acy ला काहीतरी नाव मिळालंच पाहिजे आणि त्यासाठी मेणबत्त्या जाळल्या पाहिजेत.

एखादाच कोणीतरी बाबुराव गणपतराव आपटे. की जो चक्क बापाचं नावपण सांगायला कमी करत नाही. उगाच राज, प्रेम, राहुल, रोहित, प्रिया, अंजली एवढंच अर्धं मुर्धं सांगून थांबत नाही. (इंजिनिअरींगच्या पहिल्या वर्षीचं रॅगिंग आठवायचं. तेव्हा कसं संपूर्ण नाव सांगायचं ट्रेनिंग मिळतं?)

कसंय.

मिशा वाढवल्या की चेहरा अचानक चौकोनी दिसायला लागतो तसं आडनाव लावलं की पात्राला पात्रता येते. रोबर्ट लँगडन किंवा हॅरी पॉटर सारखी. आपल्याला सवयच नाही न राव त्याची. (आडनावांचं आरक्षण हवं पिच्चर मध्ये. कशी आयडिया? यासाठी तरी मेणबत्त्या जाळल्याच पाहिजेत!)

आता वर सांगितलेल्या आडनावांसकट ते ते पिच्चर आठवून बघा. त्रास झाला तर तुम्ही कुठले तरी ist आहात. नाही झाला तर तुम्ही बेष्ट.

- हुकुमावरून.

आणि म्हणून गाढवासारखं काम केल्यानंतर शिव्या खाल्ल्या की जेव्हा उगाचच कशातरी विरुद्ध बंड करावसं वाटतं तेव्हा लिहायला बसू नये.

पॉर्न खाये सैय्या हमारो

पॉर्न या विषयावरती कोणाला सखोल चर्चा करायची आहे का? लगेच "वर ती" आणि "खोल" यांच्याकडे लक्ष देऊ नका. "चर्चा" हा मुद्दा आहे.
आमच्याकडे आत्ता रिसेन्टली झालेली आहे अशी चर्चा. आणि त्याचे हे मिनिट्स ऑफ द मिटींग. जनहितार्थ प्रस्तुत.
(अशा रोकठोक मतांसाठी समाज अजूनही तयार नसल्याने मिटिंगमधल्या सर्व सहभाग्यांनी आपापली नावं गुप्त ठेवून भूमिगत राहणं पसंत केलेलं आहे. आणि मला मल्टीपल पर्सनॅलिटी डिसऑर्डर नाहीए)


पॉर्न हा उगाचच अस्पृश्य बनवलेला विषय आहे! आमिरखानला तुषार कपूर म्हणाल्यासारखं आहे. मी म्हणतो जर अवघे विश्वची माझं घर असेल तर या घराची संस्कृती म्हणजे पॉर्न! पण व्यथा अशी की, जरी पॉर्नचं ध्रुव ताऱ्यासारखं अढळ स्थान असलं तरी नशिबी प्रेम नाही. तुमच्या सिनेमाला शंभर वर्षं झाल्यावर इतका प्रेक्षकवर्ग मिळाला. तेही जिवाच्या आकांतानं मार्केटिंग करून. आत्ताकुठं खंडीभर लोकं फिल्म बनवायला लागलेत. पण पॉर्नमध्ये हे कधीपासून सुरु आहे. (हे म्हणजे भारताला शून्य लय आधीपासून माहिती होता अशा टेचात सांगता येण्यासारखं आहे). वर जगभर प्रसिद्धी. वर पायरसी फ्रेंडली. कोणी निंदा कोणी वंदा. शंका असेल तर आज इंटरनेटवर सर्वात पॉप्युलर काय आहे पहा. पॉर्न. इंटरनेट सुरूच आहे पॉर्न मुळं. पॉर्न हा सिनेमाचा जॉनर वगैरे नाही. There is only one iPod. Rest are mp3 players. असं आहे ते.



केवढं अफाट साहित्य तयार करून ठेवलंय लोकांनी!! त्याला काही परिसीमाच नाही. एवढं निर्विवाद वर्चस्व मिळवलेल्या या विषयाला अशी सावत्र वागणूक का? हेच बघा की. तमाम चाहत्यांना खुले आम आपल्याबद्दल बोलता येत नाहीये. गणपती, दही हंडीला चीफ गेस्ट म्हणून बोलावता येत नाहीये. ही चाहत्यांची कुचंबणा ओळखून सनी लिओनिनं चक्क पॉर्न सोडालं. आणि आता तिची सांस्कृतिक गाणी घेऊन आपण आपल्या पोरी बाळींना नाचावतो. हे असंय सगळं. पॉर्न आर्टिस्टमध्ये त्यागाची भावना असते. देऊन टाकायची भावना असते. (देगी क्या? या प्रश्नाचा उगम इथेच झाला असावा).


आपल्याला लाँचबॉक्ससारखी लव स्टोरी, थ्री इडियट सारखी कॉमेडी किंवा बाजीराव मस्तानी हे सुद्धा आवडतंच की! पण खूप शोधावं लागतं यार त्यासाठी. वाट बघावी लागते. त्याच्यासाठी आधी दहा प्रेम अगन आणि आप के सुरुर बघावे लागतात!! या शोषणाचं काय? पॉर्नचं तसं नाही. हवं असलं की लगेच. त्यामध्ये दर्जा बिर्जा असला भेदभाव नसतोच. ५ सेकंदात सापडतं. Instant Results! पॉर्नसारखं प्रगल्भ आणखी काहीच नाही. एकदम close to roots! आणि to the point. फाफट पसारा लावणं हे काम तुमच्या ताकाचं भांडं लापावणाऱ्यांचं. कहानी की डिमांड वगैरे भानगडी नसतातच पॉर्न मध्ये. कहानीच पूर्ण अशी असते. या परदर्शीतेमुळेच कदाचित आज पॉर्न टिकून आहे.


जनतेसाठी परत ऑप्शन केवढे? जी हवी ती गोष्ट. जो हवा तो प्रकार. जी हवी जागा, देश प्रदेश. सगळं सापडतं. लग्गेच. एवढा वेल सॉर्टड डाटाबेस उपलब्ध असणं म्हणजे चेष्टा नाही!! म्हणून तर हीच आपली संस्कृती. इंड्यानं कामसूत्र लिहून काय दिवे लावले? घंटा!! पॉर्ननं ते घरोघरी पोचवलं. इलेक्ट्रिसिटी शोधली म्हणून सांगू नका. ज्यानं दिवे लावले तोच खरा! पॉर्नला रंग नाही. जात नाही. सीमा नाहीत. आकार नाही. तरी सर्वत्र आहे. हॉस्टेलच्या शेअर्ड हार्ड डिस्क पहाल तर त्यामध्ये मराठी आणि गुजराती पॉर्न पण सापडेल. तेही विंडोजच्या सिस्टीम फोल्डर मध्ये! म्हणजे इतकं कानाकोपऱ्यात पोचलंय पॉर्न. सर्वाना समजेल असं. समजेल अशा पद्धतीत. प्रत्येकानं आपापल्या परीनं त्यातून आपापल्यासाठी स्ट्रेच गोल्स निवडावे असं. समजा आजच्या आज सगळी मनुष्य जात नष्ट झाली तर भविष्यात उत्खाननामध्ये लोकांना जे काही मुबलक सापडेल ते पॉर्न असेल!


आणि या पॉर्नच्या बीभत्स विळख्या मध्ये आपल्या पुढच्या पिढीला अडकू द्यायचं नसेल तर शालेय अभ्यासक्रमात रीतसर सेक्स एजुकेशनचा समावेश झाला पाहिजे. म्हणजे मग आंब्याला आंबा आणि गजाराला गाजर म्हणायला शिकतील मुलं.


(हे आपलं उगाच शेवटी सामाजिक संदेश म्हणून. आमच्यातल्या एकाला वाटलं की पॉर्न सारखं हेही कोणीतरी बॅन केलं तर... म्हणून)

जागो मोहन प्यारे

तशा सगळ्या गोष्टी इकडून तिकडून सेमच. म्हणून उगाच बाजूला सन सनावळी द्यायची. तर पिरिएड फिल्म सारखी ही आपली एक पिरिएड गोष्ट. सध्याच्या आपल्या किंवा आजूबाजूच्यांच्या आयुष्याशी साधर्म्य आढळल्यास आढळू दे. काही हरकत नाही. गोष्ट एकदम १९००च्या आधीची आहे. किंवा असं म्हणू की, १८५७ चा उठाव झाला त्याच्या नंतर काही दशकं उलटली तेव्हाची आहे.

गोष्टीचा हिरो मोहन. म्हणून गोष्टीचं नाव जागो मोहन प्यारे

तर एक असतो मोहन. त्याला काय शाळेत फार काही झेपत नसतं. ठीकठाक मार्क पडत असतात. पण बोलायला लई भारी असतो. पण तेही घराच्या आतमध्ये. बाहेर गेला की दातखिळी बसत असते! कोणत्याही आईसारखी मोहनची आईसुद्धा त्याला कोणाशी मैत्री करावी आणि कोणाशी करू नये हे सांगत असते! मोहनची आई श्यामची आई नसल्याने, मोहनही श्याम नसतो. म्हणून तो आईला कायच्या काय क्रिएटिव्ह उत्तरं देऊन गुंडाळत असतो. एक लई बेणा पोरगा असतो मोहनच्या संगतीत. त्याला बघून मोहनची आई त्याला बजावते, "चार हात लांब राहा त्याच्यापासून. नाहीतर बिघडशील!" त्यावर मोहन लगेच त्याची थेअरी सांगतो, "त्याच्या संगतीत राहून मी बिघडेन कसं काय? माझ्या संगतीत राहून तो सुधारेल असं का नही वाटत तुला?" असले दिव्य उत्तर ऐकून आई म्हणते, "जा कार्ट्या!"

मोहनला वाटतं आपण जिंकलं. आणि मग पुढे तो आपल्या मित्राबरोबर माती खायला सज्ज होतो. कारण हर एक दोस्त कामिना होता है. त्याचा मित्र लागलीच मोहनला आपले क्रांतिकारी विचार सांगायला सुरु करतो. मोहनला क्रांती करायला आवडत असतं म्हणून तोही कान देऊन ऐकतो.

मित्र म्हणतो की "बघ, मी अथेलेटे आहे पण हे गोरे लोक आले स्पर्धेमध्ये की तेच जिंकतात! सांग का?"

मोहनला तसंही झेपलेलं नसतंच की हे चाललंय कुठं? तो विचारतो, "का?"

मित्र आपली अक्कल पाझळतो. "कारण गोरे लोक मांस खातात! मांसाहारामध्ये जी शक्ती आहे ती शक्ती आणि कशातच नाही!"

मोहनच्या चक्कीत जाळ! तो लगेच आणखी पुढच्या क्रांतिकारी लेवलला एक्स्ट्रापोलेट करतो. म्हणजे भारताला स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी लढा बिढा देण्यापेक्षा हे सगळ्यांनी मांसाहारी बनवलं की झालं! मग कशाला राहतायत इंग्रज भारतात? पण यात असतो एक झोल! मोहन असतो एकदम वैष्णव ब्राह्मण वगैरे! म्हणजे मास मच्छी खाल्लं तर घरी रट्टे मिळणार हे नक्की असतं. मग मोहन स्वतःला पण शेंडी लावतो. "देशाच्या हितासाठी हे सगळं" असं म्हणतो आणि मग सुरू करतो नॉनव्हेज खायला! त्याचा मित्र अन तो मिळून शकला लढवून कुठे कुठे काय काय बनवून खाता येईल ते शोधून सगळे प्रकार करून बघतात. हर एक दोस्त कामीना असतोच. मग हा मित्र मोहनला पुढे सिगारेट वगैरेची पण ओळख करून देतो! अशी ही गहरी दोस्ती आणि असे हे दिव्य मित्र! आणि असा हा मोहन.

मोहनला जेव्हा कळतं की आपल्याला आपणच पद्धतशीरपणे उल्लू बनवून घेतलंय, तेव्हा तो काय हयगय न करता डायरेक्ट आत्महत्याच करूया म्हणतो. पण नंतर त्याला कळतं की मांसाहारासारखं ते सोपं नाहीये. त्याच्याकडे तितके पैसेही नसतात आणि धाडसही नसतं. त्यामुळे आत्महत्या वगैरे प्रकरणं झेपत नाही. मग मोहन पुढे आयुष्यभर हा आपला गाढवपणा लक्षात ठेवतो. हा मांसाहार त्याच्या आयुष्यात परत एकदा येतो! तेव्हाचा दुसरा मित्र त्याला म्हणतो, की "अरे दिव्य माणसा. जेव्हा गरज नव्हती तेव्हा गावभर नॉनव्हेज खात सुटलेला! आणि आता गरज आहे तर काय म्हणे उसुल? याला काय अर्थ आहे?"

(आता इथे इंटर्वल घेऊ शकतो. :))

तर झालेलं असतं असं. प्रत्येकाचे जसे cross-referencing वाले काका मामा असतात तसे मोहनचे ही असतात. ते मोहनच्या घरी येतात आणि म्हणतात, "घाला बोटे, मांडा गणित! आता इथं शिकतोयस तिथंच पुढे शिकत गेलास की कारकून होशील आणि इतका पगार मिळेल! त्यापेक्षा मुंबईला वगैरे गेलास आणि अमुक कॉलेजमध्ये शिकलास तर अशी प्लेसमेंट मिळेल आणि मग इतका पगार! पण तरीही त्या अमक्याच्या त्या तमक्या शेंबड्या पोरा एवढा पगार तुला नाहीच मिळणार! बोल काय करतोस?"

मोहनकडं काही उत्तर नसतं. पण काका सोडतायत कुठे?

ते सांगतात "तुला परदेशीच शिकावं लागणार." (सन १९०० च्या आधी आहे म्हणालो की नाही? उगाच GRE, GMAT वगैरेचं नाव नका घेऊ) मोहन परदेशी जायच्या ऑप्शनवर हरकून जातो! तिकडं जाऊन कॅमेरा आणि मॅकबुक घ्यायची सोय नसली तरी काय झालं? फॉरेन ते फॉरेन. आता काय पण झालं तरी भरताबाहेरच जायचंच असं ठरवतो! मग माँ का प्यार मध्ये येतं. सल्ला दिलेले काका सोयीस्कर गायब झालेले असतात. आई आता कुठल्या दुसऱ्या काकांची की मामांची परवानगी घेऊन ये असं सांगते. "तुझे बाबा गेल्यानंतर आपल्याकडे तेच तर सगळं ठरवतात". मग बिचारा मोहन त्यांच्याकडं जातो. काका मग बॉल दुसऱ्याच्या कोर्टात टाकतात. दुसरा तिसऱ्याच्या कोर्टात टाकतो. जॉईंट फॅमीली म्हणाल्यावर ढीगभर हितचिंतक आलेच. आणि मग त्यांसगळ्यांचं हित चिंतायला हवंच की. शेवटी हा "ताकतुंबा त्या घरी जा" वाला खेळ संपवायला एकजण शक्कल लढवतो.

मोहनकडून देवासमोर प्रॉमिस करून घेतात की "मोहन वाईन, वूमन आणि मीट यांना अजिबात हात लावणार नाही. तरच त्याला परदेशी जाता येईल!" हा तह मंजूर करून मोहन शेवटी परदेशी जायला निघतो. (आपण शाळेत नाही का करायचो? आईची शप्पथ आहे वगैरे भानगडी? तसच की पण जरा उगाच १९०० च्या आधीचं) आपल्या बापजाद्यामध्ये कोणी समुद्र ओलांडून गेलं नाही म्हणून समुद्र ओलांडणंच निषिद्ध असं ठरवलेले मोहनच्या जातीमधले काही लोक सोयीस्कर रित्या मोहनला धर्मामधून बाहेर वगैरे काढतात. उद्या मोहनने बाहेर जाऊन काहीतरी भलतेच दिवे लावले तर काय घ्या? असा त्यांचा शुद्ध हेतू असावा. आपला धर्म सेफ राहिला पाहिजे न? पुढे हेच लोक मोहन परत आल्यावर त्याला रीतसर धर्मामध्ये परतही घेतात तो भाग वेगळा. कारण "फॉरेन रिटर्नड" लेबलवाला मेंबर त्यांना अचानक आवडायला लागतो. मोहन दोनही वेळी म्हणतो, "काय करायचंय ते करा. I don't care".

आता तिकडे फॉरेनमध्ये हे इथे, साउथ केन्सिंग्टनच्या या आत्ता मी बसलोय याच्या पलीकडच्या फलाटावर बसून मोहनचा मित्र त्याला म्हणाला असेल की, "अरे दिव्य माणसा. जेव्हा गरज नव्हती तेव्हा गावभर नॉनव्हेज खात सुटलेला! आणि आता इथे जगायचं असेल तर गरज आहे तुला नॉनवेज खाण्याची!" पण मोहनचं उत्तर एकच "उसूल!" आता मोहनला वाटत असतं की सगळ्या भारताने शाकाहारी झालं पाहिजे. पण त्याच्याबद्दल फिरकभी.

मोहनची ही हळू हळू जागं होण्याची कथा खूपच वळणं घेते. पुढे मोहनचा बॅरिस्टर गांधी आणि नंतर बापू होतो. त्याला महात्मा करतात तेव्हा त्याच्याकडे फारसा ऑप्शन नसतो. आणि शेवटी मोहन पैशाच्या नोटेवर जाऊन विसावतो.

हे लिहिल्यावरपण मला एकदम ज्ञानेश्वर लेवलचं काम केल्यासारखा आगाऊ फील आलाय. शेवटी पुस्तक सर्वसामान्यांना समजेल अशा भाषेत सांगण्यापेक्षा पवित्र काम ते आणखी काय? बाकी नेहमीसारखच ५ पैशाचा मसाला सोडला तर हे सगळं असं आणि असंच झालेलं. नाही पटत तर डायरेक्ट गांधींची ऑटोबायोग्राफीच वाचा.

(क्रमशः)

Worthy Opponents!

स्टीव्ह जॉब्सच्या पुस्तकातले सुरुवातीचे काही चाप्टर सोडले तर अधून मधून बिल गेट्स दर्शन देत राहतो. सुमारे ३ दशकांच्या कालावधीमध्ये, ज्यांनी कॉम्प्युटर आणि नंतर डिजिटलचं क्षेत्र घडवलं आणि गाजवलं असे हे दोन लोक. या तीन दशकांच्या कालावधीमध्ये हे दोघे बऱ्याचदा एकमेकाच्या समोरासमोर येत राहिले. पुस्तकाच्या शेवटच्या भागात या दोघांच्या एका खूप विलक्षण भेटीचं वर्णन आहे. तेव्हा जॉब्स कँसरमुळं जवळपास बिछान्याला खिळलेला. आणि गेट्स पण मायक्रोसॉफ्ट मधून रीटायर झालेला होता. त्या भेटीबद्दल ऐकताना आधीच्या बऱ्याच आठवणी येतात.

खूप खूप खुप वर्षांपूर्वी स्प्रेडशीट्स नावाचं सॉफ्टवेअर (की जे आत्ता आपण एक्सेल म्हणून वापरतो) बनवून गेट्सनं apple मधल्या काही इंजीनिअर लोकांचा रोष ओढवून घेतलेला. गेट्सचा तो काही पहिला परिचय नव्हता apple बरोबर. पण तरीही हा वाला जरा विशेष. जॉब्सला हे स्प्रेडशीट्स इतकं आवडलेलं की त्यानं स्वतःची टीम जी अशाच सॉफ्टवेअर वर काम करत होती, ती थेट बंदच करून टाकलेली. तेव्हापासून हा लुकडा उंच गेट्स apple च्या लोकांसाठी अप्रिय झाला होता. Apple च्या लोकांनी वारंवार जॉब्सला सांगायचा प्रयत्न केला की याच्यावर विश्वास ठेऊ नको. जॉब्सचं आणि गेट्सचं फारसं जमत होतं यातलाही भाग नव्हता. फक्त गेट्स जॉब्सचा तेव्हाचा फेवरेट होता एवढंच. तसंही जॉब्सचं आणखी कोणाबरोबर जमत होतं? हाही तितकाच चर्चेचा विषय. जॉब्सला टेक्नॉलॉजीमधलं घंटा कळत नाही तर हा का सगळ्यात नाक खुपसतो म्हणून गेट्सचा आकस. आणि गेट्सची काहीतरी छान डिजाईन करण्यात किंवा एकूणच सगळ्यात किती घाणेरडी टेस्ट आहे हे वारंवार अधोरेखित करण्याचा जॉब्सचा हट्ट. त्यांची पहिली भेट झाली तेव्हा गेट्सची मायक्रोसॉफ्ट फक्त स्टार्टअप होती आणि जॉब्स apple पब्लिक गेल्यामुळे श्रीमंत झालेला.

तिथून पुढचा या भेटींचा सिलसिला खूप खास आहे. त्यातल्या मला या काही भेटी विशेष लक्षात राहिलेत.

गेट्सनं जेव्हा स्प्रेडशीट्सचं सॉफ्टवेअर आयबीएमला विकलं तेव्हाची भेट. जॉब्सला mac बरोबर हे सॉफ्टवेअर exclusive हवं होतं. त्यानं तसा करारही केलेला गेट्स सोबत. पण नंतर mac रिलीज व्हायला एक वर्ष उशीर झाला. आणि कराराचा कालावधीही संपला. त्यात भरीस भर म्हणून mac बरोबर स्प्रेडशीट्स प्रीलोडेड द्यायच्या प्रॉमिसवर जॉब्स स्वतःच पलटलेला. यामुळे कायद्याचं म्हणा किंवा नैतिक म्हणा, गेट्सवर कुठलंच बंधन राहिलं नव्हतं. सॉफ्टवेअर आयबीएमला विकणं हा तेव्हाच्या सॉफ्टवेअर कंपनीसाठी खूप स्वाभाविक निर्णय होता. आणि करार संपताच गेट्सनं तो घेतला. पण जॉब्सला ते अजिबात आवडलं नाही. आणि मग त्यानं गेट्सला बोलावून घेतलं. खडसावणी करण्यासाठी. जॉब्सच्या बऱ्याचशा मीटिंग या ऑफिसच्या बाजूला कुपर्टीनोच्या रस्त्यावर चालत चालत व्हायच्या. तशीच ही एक. जॉब्सचा थयथयाट आणि आरडा ओरड गेट्सनं नेहमीप्रमाणे ऐकून घेतला. पण तरीही जे झालंय त्यात अजिबात बदल होणार नाही यावर तो ठामही होता. सगळी आग ओकून झाल्यावर जॉब्सनं गेट्सकडं एक बालिश मागणी केली. "Don't make it as awesome as it is on Mac!!" जॉब्सनं हे असले प्रकार आयुष्यभर केलेले. क्षणात राग आणि क्षणात ढसाढसा रडणं हे वगैरे त्याच्या अजूबाजूच्यांसाठी नवं नव्हतं. गेट्स साठीही नव्हतं. या सगळ्यानंतरही गेट्स apple साठी सॉफ्टवेअर बनवत राहिलाच हा भाग वेगळा.

नंतरची खास भेट म्हणजे जेव्हा मायक्रोसॉफ्ट विंडोज 1.0 रिलीज झालं तेव्हाची. गेट्सनं mac मधल्या बऱ्याच गोष्टी चोरल्या आणि विंडोज मध्ये वापरल्या हा त्याचा आरोप. आणखी एक कडाक्याची मीटिंग!! जॉब्सनं परत एकदा गेट्सला हजेरी घेण्यासाठी बोलावलं. जॉब्सची आरडओरड ऐकून घेतल्यानंतर गेट्स जॉब्सला आठवण करून देतो की, ते दोघेही ज्याच्यावरून भांडतायत, ते आहे खरं झेरॉक्स नावाच्या कंपनीचं. म्हणून त्यामध्ये तुझं माझं करण्याचा प्रश्नच येत नाही!! जॉब्सचा संताप 'आपण केलेली टेक्नॉलॉजी दुसऱ्या कोणीतरी कॉपी केली' याही पेक्षा 'किती घाणेरडी कॉपी केली' यामुळं खूप जास्ती होता असं मला वाटतं. पुढे गुगलनं अँड्रॉइड काढल्यावरसुद्धा अशाच प्रकारचा संताप जॉब्सनं केलेला. प्रॉडक्ट सुंदर डिजाईन करण्यात जॉब्सचा हातखंडा. त्यामध्ये जाण असलेली माणसं जॉब्सला विलक्षण आवडायची. त्यांच्याबरोबर काम करायला त्याला खूप आवडायचं. पण बाकीच्या लोकांना गई गुजरी वागणूक देण्यातही त्याला कधीच वावगं वाटलं नाही. गेट्स हा बाकी जगासाठी कोणीही असला, तरी जॉब्स साठी त्या बाकीच्या लोकांपैकी एक होता.

त्यानंतर एक काळ असा आला की गेट्स मोठा माणूस बनलेला. गेट्सची मायक्रोसॉफ्टही खूप मोठी झाली. आणि जॉब्स जवळ जवळ रस्त्यावर आलेला. त्याला apple मधून काढून टाकलेलं आणि apple स्वतःसुद्धा जवळपास बुडीत निघणार होती. दरम्यान या दोघांच्या प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष शाब्दिक चकमकी सुरूच होत्या. जॉब्सनं सुरु केलेली दुसरी कंपनी नेक्स्ट सुद्धा फार काही चांगलं करत नव्हती. तेव्हा गेट्सकडे एक प्रस्ताव आलेला. Apple साठी ऑपरेटिंग सिस्टीम लिहिण्याचा. त्याचवेळी apple ने तसाच प्रस्ताव नेक्स्टलाही दिलेला. या चढाओढीमध्ये जॉब्सने बाजी मारली आणि गेट्सला आत घुसू दिलं नाही. किंबहुना ही जॉब्सची दुसरी एन्ट्री होती apple मधली. Apple ने थेट नेक्स्ट अख्खी कंपनीच विकत घेतली. यामध्ये मजा अशी होती की ज्या ऑपरेटिंग सिस्टीम साठी नेक्स्ट घेतली, ती सिस्टीम, apple ने कधीच वापरली नाही. पण apple ला जॉब्स परत मिळाला. हेच काय ते या डीलचं फलित.

अशाच सारखा पण थोडा वेगळा प्रसंग याच्या आधीही घडलेला. पण तेव्हा गेट्सने कुरघोडी केलेली. नेक्स्टला वाचवण्यासाठी जॉब्सने आपल्या तत्वांना मुरड घालून आयबीएमच्या कॉम्प्युटरसाठी ऑपरेटिंग सिस्टीम देण्याचा प्रस्ताव मांडलेला. विंडोज किती घाणेरडी सिस्टीम आहे हे त्याने आयबीएमला पटवण्याचा पुरेपूर प्रयत्न केलेला. आयबीएम बरोबर करार पण केला. पण यावेळी गेट्सनं थयथयाट केला आणि तिथं जॉब्सला घुसू दिलं नाही. त्यासाठी जॉब्सनं आयबीएमला दिलेली वागणूकही तितकीच किंवा जास्तीच जबाबदार होती हेही खरं.

जॉब्सच्या apple मधल्या दुसऱ्या इनिंगमध्ये परत यशस्वी झाल्यावर जॉब्स आणि गेट्स एका इंटरव्यू मध्ये एकत्र आलेले. काही वर्षांपूर्वी तो इंटरव्यू मला अचानक युट्युब वर सापडलेला. आणि लय भारी मजा आलेली तो बघताना. त्यावेळेस हे दोघेही खूप यशस्वी होते. दोघांनीही आपापल्या पद्धतीने जगावर आपली छाप सोडलेली. आता इतकं सगळं झाल्यावर एकमेकांचं श्रेष्ठत्व नाकारण्याची तशी काहीच गरज उरलेली नव्हती. त्या इंटरव्यूमध्ये काही दशकानंतर का होईना, गेट्स काही बाबतीत जॉब्सचं कौतुक करताना दिसतो. पण जॉब्स मात्र गेट्स बद्दल चार चांगले शब्द काढायला कचरतानाच दिसतो. जॉब्सच्या लेखी तुम्ही प्रचंड भारी असणं खूप आवश्यक होतं, काहीतरी तारीफ मिळवण्यासाठी. त्यात उत्तेजनार्थ बक्षीस नावाचा प्रकारच नव्हता.

या सगळ्यापेक्षा खूप वेगळ्या अशा भेटीचे वर्णन पुस्तकाच्या शेवटच्या भागात आहे. कँसरमुळं बिछान्यावर खिळलेल्या जॉब्सला भेटायला म्हणून गेट्स गेलेला तेव्हाचा किस्सा. ते फक्त दोघे असे सुमारे ३ तास बोलत बसलेले. मला अजूनही अफाट कुतूहल वाटतं त्या भेटीचं. जॉब्सनं गेट्सला त्याच्या तेव्हाच्या नव्या आयडियाबद्दल सांगितलं. नवं प्रॉडक्ट कसं डिजाईन करणार त्याचे नमुने दाखवले. गेट्स तेव्हा म्हणाला "कुठे मी मलेरिया का कशावर औषध शोधतोय आणि हा माणूस या अशा अवस्थेतही नवी प्रॉडक्ट डिजाईन करायचा विचार करतोय! कदाचित मी थोडा उशिरा रिटायर व्हायला हवं होतं!" त्या भेटीमध्ये दोघांनीही आपापल्या गातायुष्यावर गप्पा मारल्या. जॉब्सनं त्याच्या बायकोचं कौतुक केलं. जॉब्स म्हणाला की "माझ्यासारख्या माणसा बरोबर राहणं सोपं नाही आणि ते मला माहिती आहे. तसं आपण दोघेही लकी होतो. आपल्याला खूप चांगले जोडीदार मिळाले. आपली मुलंही खूप चांगली घडतायत." गेट्सनं म्हणे एक पत्रही लिहिलेलं जॉब्सला की जे म्हणे त्यांनं आपल्या उशाशी ठेवलेलं. मागच्या ३ दशकांत झालेल्या सगळ्या भेटीपेक्षा ही भेट खूपच निराळी आणि भावूक वाटली मला.

Apple आणि मायक्रोसॉफ्ट बद्दल शिरा ताणून भांडणाऱ्या जनरेशन मधून आपण वाढलो. या दोघांच्याबद्दलही फॅन म्हणून एक पक्कं असं मत बनलेलं. पुस्तक वाचायला सुरु करण्या आधी थोडीफार अपेक्षा होती की आतमध्ये काय असणारे. तरीही पुस्तकात असलेल्या जॉब्सबरोबर जमायला बराच वेळ लागला! पण कट्टर अशी काल्पनिक मतं गुंडाळून ठेवल्यावर जमलं शेवटी. किंवा पुस्तकाशी वाद घालण्याचा स्कोप नसल्यामुळे शेवटी जमवून घ्यायलाच लागलं. मला हे पुस्तक वाचून ज्या आणखी काही लोकांबद्दलचा आदर वाढला त्यापैकी गेट्स हा एक. पण हे दोघेही खूप वेगळ्या प्रकारे समोर येतात या पुस्तकातून. दोघांचीही काम करण्याची पद्धत, परिश्रम घेण्याची तयारी, आलेल्या परिस्थितीला काय वाट्टल ते झालं तरी तोंड द्यायची हिम्मत बघितली की मग या दोघांच्यात चढाओढ लवावीशी नाही वाटत. त्यांनी एकमेकांशी स्पर्धा केली, किंवा जे काही केलं तो त्यांचा विषय होता, पण फॅन म्हणून मग दोघेही आवडतात आपल्याला. वर्दी अपोनंट्स!

तर सीरियाचा पोरगा आणि युरोपची पोरगी

(तुम्ही आत्ताच्या जनरेशनचे असाल तर ही स्टोरी तुम्हाला आवडेलच. तुम्ही निरूपा रॉय, अमिताभ बच्चन वगैरे जनरेशनचे असाल तरीही ही स्टोरी तुम्हाला आवडेल. लक्ष दे के वाचो. वापीस एक बर जरूर पढोगे. ये अपना प्रॉमिस! फक्त एंडपर्यंत वाचनेका!)

एक सीरियाचा पोरगा परदेशात जातो. तिकडे एक युरोपिअन पोरगी पटवतो. दोघे एकाच युनिवर्सिटीमध्ये असतात. पुढे दोघांच्यात लव्ह होतं. पण लडकीके बापको रिश्ता नामंजूर असतो. "एक मुसलमानसे शादी करेगी!!!" असं म्हणून तो रिश्ता झिडकारून लावतो.

पोरगी म्हणते "मगर मै उसके बच्चेकी माँ बनने वाली हू!"

पोरगीला वाटतं आता सुटेल सगळं कोडं.

पण कुठलं काय? इकडे सिरीयाचा पोरगा म्हणतो, "हम अभी जवान है. हमे और जिना है. मै किसी बंधनमे नही बंधना चाहता! तुम बच्चा गिरा दो!"

झाला का झोल? पण युरोपची पोरगी बिलंदर. तिला तिच्या प्यारवर लयी विश्वास. तिचा बाप मरायला टेकलेला असतो. ती म्हणते. "मी बाळाला जन्म देणारच. क्या पता? बाप गेल्यावर नंतर आपण अपने सच्चे प्यारको परत बोलवू शकू." ती अजून प्यार मध्ये असते म्हणून तिला असले disastrous प्लान एकदम लॉजिकल वाटतात. ती मुलाला जन्म देते.

पण पुढे काही होत नाही. सिरीयाचा पोरगा निघून जातो. बाप काही वेळेत मरत नाही. आणि जन्माला आलेलं पोर देऊन टाकायला लागतं. (बच्चनच्या पिच्चर सारखं इथं सिनेमाच्या पाट्या पडू शकतात आणि त्यात सगळी पोरं मोठी होणार आणि आई बाबा म्हातारे. पण तुरतास तो मोह टाळू).

कालांतरानं बाप मारायचा तो मारतोच. मग सिरीयाचा पोरगा सच्चे प्यार की पुकार ऐकून परत येतो. मुलगी खुश होते. "मुसलमान हुआ तो क्या हुआ? यही मेरा सच्चा प्यार" म्हणून लग्न करून टाकते. त्यांना मग एक छान मुलगी होते. (इथेही पाट्या पडू शकतात. पण तरीही नकोच. अजून जरा पुढे जाऊ). त्यांची मुलगी पाच वर्षाची होते तोवर सीरियाच्या मुलाचं आणि युरोपच्या पोरीचं फाटायला लागतं. सिरीयाचा मुलगा (परत) सगळं सोडून निघून जातो. म्हणतो मी आता हॉटेल काढणार (म्हणजे इंग्रंजीमध्ये restaurant काढणार). फलाफलचे रॅप विकायला लागतो. आयटीचं लयी मार्केट आहे म्हणून तिकडच्या मोहल्ल्यामध्ये जाऊन दुकान टाकतो. एक नाही तर मग दुसरं. दुसरं नाही तर तिसरं. असं करत जमेल तसं काहीतरी करू लागतो. इकडे युरोपची पोरगी हिम्मत नही हारती! आपल्या मुलीला घेऊन एकटी संसार पुढे ढकलत राहते. आपल्या देऊन टाकायला लागलेल्या मुलाची आठवण काढत राहते.

आता इथे पाट्या पाडू ...! आणि यामध्ये सगळी मुलं मोठी झाली आणि सगळे मोठे म्हातारे झाले ... असं मानू. चहापाणी पिऊन यायचं तर येऊ शकता आता.

मुलं मोठी होऊन काम धाम करायला लागतात. देऊन टाकायला लागलेला मुलगा software मध्ये काहीतरी करायला लागतो. नंतर झालेली मुलगी नॉवेल वगैरे लिहायचा प्रयत्न करत असते. पण software वाल्याला माहिती नसतं की उसकी एक बेहेना है. आणि नॉवेल वालीला माहिती नसतं की उसका एक भाई है!! दोघांच्या आयुष्यात प्रोब्लेम कमी असतात म्हणून ते आपापले आई वडील शोधण्याचं कार्य आलटून पालटून हातात घेतात. पहिल्यांदा सुरु करतो software वाला! तो थेट डिटेक्टिवच लावतो मागे. डिटेक्टिवला आई बाप मिळत नाहीत. पण डिलिवरी केलेला डॉक्टर सापडतो (अनुपम खेर टाईप उसूल वाला माणूस). Software वाला मुलगा त्याला जाऊन विचारतो, "बताओ मेरे माँ बाप कौन है? बताओ? बताओ?" डॉक्टर शांतपणे म्हणतो, "बेटा. मेरे उसूल मुझे इजाजत नही देते की मी तुम्हे मेरे पेशंट की identity बताऊ! चाहे वो तुम्हारे मा बाप ही क्यू न हो!"

वाजल्या का शिट्ट्या!?

Software वाला मुलगा दार धडाम करून निघून जातो. डॉक्टरके अंदरका इन्सान जाग उठतो. तो एक पत्र लिहितो आणि बायकोकडे देतो. पाकिटावर लिहिलेलं असतं की "मी मेल्यावर हे पत्र software वाल्या त्या मुलाला दे."

मग लगेच सोयीसाठी डॉक्टर मरतो पण. त्याची विधवा पत्नी software वाल्या मुलाला शोधते आणि म्हणते की "उन्होने ये तुम्हारे लिये छोडा है!"

पत्र उघडल्यावर software वाल्या मुलाच्या डोळ्यासमोर आपले तरुणपणीचे माँ बाप येतात. पत्राच्या शेवटी माँचा पत्ता असतो. Software वाला मुलगा लगेच software चं काम बाजूला ठेवून थेट त्या पत्त्यावर जातो. दार उघडतो आणि म्हणतो, "माँ!! मै आया हू!" माँच्या डोळ्यातून ढळाढळा अश्रू येतात. तिला कळतं हाच तो आपला देऊन टाकायला लागलेला मुलगा! मुलगा आजूबाजूला बघतो. "पिताजी नजर नाही आ रहे?" असं म्हणे तोपर्यंत त्याला कळतं की पिताजी म्हणे परत आलेले पण मग परत सोडून गेले. मग त्याला राग येतो. पण मग माँ म्हणते की "तुम्हारी एक बेहेनभी है! चलो तुम्हे मिलवाती हू!" बरासोके बिछडे हुये बहिण भाऊ मग भेटतात! युरोपच्या पोरीला की जी आत्ता माँ असते, तिलाही भरून येतं.

आता नॉवेलवाल्या मुलीला आपल्या भाई सारखी हौस येते पिताजी शोधण्याची. पिताजी शोधणे हा त्यांचा आता फॅमीली गेम झालेला असतो. (सुरज बडजात्या च्या सिनेमामध्ये असतात न फॅमीली गेम्स तसं). पण Software वाला मुलगा म्हणतो. "मुझे नाही मिलना उनसे. उन्होने मुझे स्वीकार करनेसे मना किया. उनकी मजबुरी थी. पर उन्होने तुम्हे ५ साल की उम्रमे छोड दिया! ये मै बर्दाश्त नही कर सकता! मुझे वचन दो की तुम उन्हे मेरे बारेमे कभी नही बताओगी!"

वाचन बिचन देऊन, नॉवेलवाली मुलगी मग एकटी शोध सुरु ठेवते. तीपण डिटेक्टिव मागं लावते. तिला आपले फलाफल विकणारे वडील सापडतात. ते आता वेगळं कुजीन विकत असतात. ती तडक आपल्या वडिलांना भेटायला जाते. सिरीयावला पोरगा सिरीयल entrepreneur सारखा सिरीयल restaurant वाला झालेला असतो. आपली मुलगी बघून जरा भावूक होतो. तिला हिस्टरी सांगू लागतो. "तुम्हारे पेहले हमारा एक और बेटा भी था!" नॉवेलवाली मुलगी उगाच माहिती नसल्यासारखं करून विचारते, "क्या मेरा भाई था? अब कहा है वो??". सिरीयाचा बाप म्हणतो, "वो अब कभी वापीस नाही आयेगा. वो चला गया. तुम उसे भूल जाओ" नॉवेलवाली मुलगी काही म्हणत नाही. पुढे तो आपल्या सिरीयल restaurant गीरी बद्दल सांगू लागतो. त्याच्या मेडीटेरेनिअन कुजीनवाल्या restaurant बद्दल पण सांगतो. (म्हणजे मराठीमध्ये फलाफलचं दुकान). "तुम्हे वहा आना चाहिये था. सगळे आयटी वाले भारी लोक तिकडे यायचे. एक software वाला मुलगा तर खूप टीप पण द्यायचा." नॉवेलवाल्या मुलीची ट्यूब चमकते. तिला कळतं की जसं कभी ख़ुशी कभी गम मध्ये सारूक आणि ह्रितिक नकळत रस्त्यावर एकमेकांच्या बाजूने गेलेले, तसं आपला नुकताच सापडलेला software वाला भाऊ जेव्हा चकाट्या पिटायचा, तेव्हा तोही नेमका याच हॉटेलमधून फलाफल खायला यायचा! म्हणजे वो अपने बाप से मिल चुका है!!! पर उसको मालूम नाही है!!!!! पण दिलेल्या वचनमुळे ती काही बोलत नाही.

ती टाटा बाय बाय करून बाहेर जाते आणि कॉईन बॉक्स वरून फोन लावते. भावाला सांगते. "हा भैय्या!! वो फलाफलवालेही ही हमारे पिताजी है!!"

Softwareवाला भाऊ चाट पडतो. त्याला आठवतं. तो म्हणतो. "हा. मुझे वो restaurant याद है. उसके मालिकसे भी मिला हू मै. शायद हमने हात भी मिलाया है! हा मुझे याद है!!" पण पुढे म्हणतो की "पर मुझे अभीभी कोई इंटरेस्ट नही है उनसे मिलनेमे. उनको मेरे बारे मी मत बताओ!!"

आली का पंचाईत? नॉवेलवाली बहिण काही न बोलता निघून जाते.

पुढे दोघे बहिण भाऊ खूप प्रसिद्ध होतात. आणि एक चतुर इंटरनेटचा ब्लॉगर उंगली करतो. तो उगाच निष्कर्ष लावतो की या नॉवेलवाल्या मुलीचा हा जो फलाफलवाला बाप आहे त्यांनच या software वाल्या मुलाला जन्म दिलाय!! हय गय न करता तो थेट हे त्याच्या ब्लॉगवर टाकतो पण. म्हणतो फ्रीडम ऑफ एक्स्प्रेशन आहे. मला वाटलं. मी टाकलं.

सिरीयाचा बाप ते वाचतो. तो नॉवेलवाल्या मुलीला विचारतो. ती म्हणते. "हा पिताजी. वोही आपका खोया हुआ बेटा है. ... मगर शायद, उसको आपसे नाही मिलना है!!"

...आणि मग ते परत कधीच एक मेकाला भेटत नाहीत!!!

संपली गोष्ट!

पुढे नॉवेलवाल्या मुलगीचं नॉवेलसाठीचं स्ट्रगल संपतं. ती एक नॉवेल आपल्या software वाल्या भावावर लिहिते. नंतर दुसरं फलाफल वाल्या बापावर लिहिते. सेट्ट!

युरोपची पोरगी तिच्या आईवाल्या रोलमध्ये आयुष्यभर बऱ्याचदा सॉरी सॉरी म्हणत राहते.

सिरीयाचा पोरगा हॉटेलं बदलत राहतो.

Software वाला मुलगा किरॅनिस्ट असतोच. तोही कधी आपल्या पिताजीका मुह नाही बघत. मात्र माँ च्या टच मध्ये राहतो.

हे लिहिल्यावर मला एकदम ज्ञानेश्वर लेवलचं काम केल्यासारखा आगाऊ फील आलाय. एखादं अवघड पुस्तक सर्वसामान्यांना समजेल अशा भाषेत सांगण्यापेक्षा पवित्र काम ते आणखी काय? तुम्हाला काय वाटलं ड्रामा फक्त सिनेमामधेच असतो का काय?

आता प्रमुख कलाकारांची ओळख.

नॉवेलवाली मुलगी म्हणजे मोना सिम्पसन

सिरीयाचा पोरगा म्हणजे अब्दुलफताह जानदाली

युरोपची पोरगी म्हणजे जोआन सिम्पसन

Software वाला मुलगा म्हणजे स्टीव जॉब्स.

इसाक वाटरसन शप्पथ सगळं खरं लिहिलंय. ५ पैशाचा मसाला सोडला तर हे सगळं असं आणि असंच झालेलं. आता परत वाचो गोष्ट मग लिंक लागेल. नाहीतर जॉब्सचं पुस्तक वाचो. आपण मनाचं काही टाकत नाही.

तळटीप. जॉब्स वर हॉलीवूडनं दोन सिनेमे काढले. पण हा प्लॉट कसा काय सोडला देव जाणे!! बॉलीवूडनं सिनेमा काढला असता तर पहिला या विषयावर काढला असता. आणि सुरज बडजात्या आणि रमेश सिप्पी वगैरे लोकांनी कॉपी राईट वायोलेशनची केस पण केली असती!